 |
 |
Ochronę nad dobrami kultury roztaczali starożytni władcy Chiny, Cesarstwa Rzymskiego, średniowieczni władcy Europy i papieże doby renesansu. Szczególnie zainteresowanie „pamiątkami przeszłości”, jak nazywano zabytki, wzrosło wraz z odkryciem Pompejów (1731) i napoleońską wyprawą do Egiptu (1798-1801). Wiek XIX umacniał ochronę prawną (pierwsze nowoczesne rozwiązania prawne w postaci rozporządzeń i ustaw) i wzmagał zainteresowanie zabytkami po kolejnych ważnych odkryciach Heinricha Schliemanna: Troi (1873) i Mykken (1874). Nie mniej zagadnienia ochrony dóbr kultury i przyrody ścisłe się przenikały. Dotyczyło to w szczególności mechanizmów prawnych regulujących obydwie gałęzie dziedzictwa. Np. Dekret Rady Regencyjnej o opiece nad zabytkami sztuki i kultury ogłoszony już 8 listopada 1918 roku uznawał część obiektów przyrodniczych za zabytki. Takim samym terminem posługiwała się pierwsza ustawa z 1934 roku o ochronie przyrody („zabytki przyrody”). W trakcie prac nad ustawą podejmowano dyskusje, czy powinna ona także regulować zagadnienia ochrony pomników sztuki i kultury |
| XVIII wieczne domki senatorskie i gorująca nad nimi Kolegiata. "Pamiątki przeszłości" Rzeczypospolitej Obojga Narodów, w której prawo stanowił abrac szlachecka na sejmikach ziemskich. |
| Botanik i biolog, autorytet w
dziedzinie ochrony przyrody, profesor
Uniwersytetu Poznańskiego Adam Wodziczko, argumentował, że ochrona
przyrody
jest „nową gałązką na starym pniu ochrony nad
zabytkami”. Niewątpliwie do końca
lat 60. ustawodawstwo w dziedzinie ochrony przyrody zdążyło się na
dobre
wyemancypować. Niemniej, w ustawie z 1962 roku o ochronie
dóbr kultury,
wymieniane są takie obiekty jak rzadkie okazy przyrody żywej lub
martwej,
jeżeli nie podlegały przepisom o ochronie przyrody. Tymczasem dwa ważne
międzynarodowe porozumienia: przedwojenna Karta Ateńska (1931) i
powojenna
Karta Wenecka (1964) definiowały jednoznacznie tylko ochronę w zakresie
spuścizny kulturowej. W
listopadzie 1945 roku, w miesiąc po powstaniu ONZ, powołano do życia
jej
wyspecjalizowaną agencję UNESCO (Organizacja Narodów
Zjednoczonych dla
Wychowania, Nauki i Kultury), której głównym
działaniem miało być zapobieganie
kolejnym kataklizmom dziejowym, łącząc narody wokół
zagadnień kultury i
współpracy naukowej. To właśnie inicjatywa UNESCO dokonała
ponownego połączenia,
na poziomie znaczeniowym, ochrony przyrody i
zabytków. W 1972 roku w Paryżu
uchwalono Konwencję UNESCO o ochronie Światowego Dziedzictwa
kulturowego i
naturalnego, |
 |
| Jednonawowa gotycka świątynia pw.
Wniebowzięcia NMP z l. 1440-47 w
Dębnie k. Nowego Miasta n. Wartą powstała z fundacji pochodzącego z Dębna Wincentego Kota, późniejszego arcybiskupa gnieźnieńskiego i prymasa. |
 |
która trafnie słowem „dziedzictwo” pozwoliła opisać obydwie gałęzie podlegające ochronie: i zachowane ekosystemy naturalne i dzieła kultury.Tworzona na podstawie Konwencji Lista obiektów światowego dziedzictwa jest jednym z najbardziej znanych artefaktów światowej, pokojowej współpracy w dziedzinie ochrony. Spośród 12 pierwszych wpisów na listę w 1978 roku, dwa dotyczyły obiektów w Polsce: zespół staromiejski Krakowa i Kopalnia Soli w Wieliczce. Obecnie polska lista składa się z 17 wpisów (31 obiektów), w tym dwa o statusie przyrodniczym (Białowieski Park Narodowy i Lasy bukowe w Bieszczadach) i 15 kulturowych. (H. Sęk: Obiekty na terenie Polski wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, ŚKK nr 92 i 93). Na wpis oczekują: Młyn papierniczy w Dusznikach-Zdroju, Modernistyczne Śródmieście Gdyni – przykład tworzenia spójnej społeczności, Pienińska Dolina Dunajca, Kanał Augustowski oraz Gdańsk – miasto wolności i pamięci. Polska transformacja ustrojowa przyniosła jednak odmienne podejście: ustawę o ochronie przyrody (1991 r.), ciągłość ustawową ochrony środowiska (z 1980 r.) oraz ustawę o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 2003 roku (tekst jednolity z marca 2021 r.). |
| Piastowskie pallatium w Gieczu. Nigdy nieukończone założenie pałacowe swym rozmachem i technologia zaświadcza, jak duże znaczenie mial Giecz w monarchii wczesnopiastowskiej. |
| Potwierdzono to u progu tysiąclecia nowymi ustawami o ochronie środowiska i przyrody. Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami w żaden sposób nie odnosi się do Konwencji Światowego Dziedzictwa UNESCO… Ciekawym doświadczeniem, kompletnie wypaczającym trendy jest kontredans z utworzeniem Narodowego Instytutu Dziedzictwa. W 2002 roku połączono Ośrodek Dokumentacji Zabytków (powst. 1962 r.) i Ośrodek Ochrony Zabytkowego Krajobrazu, tworząc Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków. Do tej struktury dołączono następnie (2007 r.) Ośrodek Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego i przekształcono w 2011 roku w Narodowy Instytut Dziedzictwa. Taka nazwa struktury mogła by sugerować, że Instytut zajmuje się całością spraw związanych z dziedzictwem, lecz w istocie zajmuje się tylko dziedzictwem kulturowym. W rezultacie traktowania dziedzictwa wybiórczo popełnia się tak kardynalne błędy jak ten, w przyjętej w 2017 roku przez rząd RP, „Strategii na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju do roku 2020 (z perspektywą do 2030 r.)”, gdzie zapisano ochronę i promocję „dziedzictwa narodowego - wykorzystanie potencjału dziedzictwa dla wzmacniania kapitału społecznego oraz poczucia tożsamości i wspólnoty; |  |
| Modrzewiowy, alkierzowy XVIII wieczny dwór w Koszutach jest kwintesencją szlacheckiej Polski. Nie wiele już takich siedzib "panów braci" zostało się w Polsce. |
 |
inwestycje
w dziedzictwo
narodowe (dobra kultury, nauki i sztuki, zabytki, rozwój
sieci muzeów,
wspieranie i promocja dziedzictwa kulturowego wpisanego na listę
światowego
dziedzictwa UNESCO”. Zapomniano po prostu, że Konwencja i
lista dotyczy zarówno
dziedzictwa kulturalnego jak i naturalnego. Dodatkowo NID podaje, że
„Na liście
Światowego Dziedzictwa znajduje się 16 miejsc (sic!) z terenu Polski.
Co
stanowi oczywista bzdurę. Bo Konwencja zawiera 16 wpisów z
terenu Polski, wśród
których są np. rozrzucone na podkarpaciu rzymsko-katolickie
kościoły drewniane
(jeden wpis) oraz znajdujące się na terenie Polski i Ukrainy 16 cerkwi
(jeden
wpis!). W Polsce rozróżnia się świadome działanie na rzecz dobra kulturowego (zabytków) poprzez dwie formy:
|
| Na przeciwległym biegunie zabytkowych budowli podlegających ochronie są wiatraki. Niegdyś stanowiące pejzaż każdego miasteczka i wsi, dziś te kruche obiekty znikają w zastraszającym tempie, choć nie jeden z nich ma po 150 lat i więcej. |
 |
 |
| Rejestr zabytków powiatu średzkiego - tabela | Rejestr zabytków powiatu średzkiego - mapa |
 |
 |
 |
| Wykaz zabytkowych domów z terenu powiatu średzkiego wpisanych do rejestru zabytków. | Wykaz zabytkowych parków i alei z terenu powiatu średzkiego wpisanych do rejestru zabytków. | Wykaz zabytkowych dworów i pałaców z terenu powiatu średzkiego wpisanych do rejestru zabytków. |
 |
||
| Wykaz innych zabytkowych obiektów z terenu powiatu średzkiego wpisanych do rejestru zabytków. |
 |
 |
 |
 |
| Wykaz kościołów i kaplic z terenu powiatu średzkiego. | Wykaz cmentarzy (miejsc grzebalnych) z terenu powiatu średzkiego. | Wykaz stanowisk archeologicznych z terenu powiatu średzkiego. | Wykaz przydrożnych krzyży i kapliczek z terenu powiatu średzkiego. |
| Kościoły w powiecie średzkim znajdujące się w rejestrze zabytków |
 |
Gotycki
kościół pw. Wniebowzięcia NMP, 1423, XVII, XVIII,
XIXw, Środa Wielkopolska nr rej. 2444/A z 22.12.1932r |
 |
 |
 |
 |
Neogotycki,
poewangelicki, obecnie rzymsko - katolicki kościół pw.
Najswiętszego Serca Pana Jezusa, 1883-88, Środa Wielkopolska nr re. 2594/A z 10.06.1996r |
 |
 |
Barokowy
kościół pw. św. Michała Archanioła, 1766, 1912, Winna Góra nr rej. 2502/A z 11.12.1953r |
 |
 |
 |
 |
Barokowy,
drewniano-ceglany, kościół pw. św. Jana Chrzciciela, poł.
XVIIIw, 1900, Murzynowo Kościelne nr rej. 2439/A z 22.12.1932r |
 |
 |
Drewniany
kościół pw. św. Katarzyny z 1751r, Bagrowo nr rej. 2431/A z 22.12.1932r |
 |
|
 |
Barokowy,
drewniany kościół pw. św. Wawrzyńca, 1700r, Mączniki nr rej. 2438/A z 22.12.1932r |
 |
 |
Neobarokowy
kościół pw. św. Katarzyny i Najświętszego Serca Jezusowego,
1926-30, Koszuty nr rej. 153/Wlkp/A z 21.01.2004r |
 |
 |
Drewniany
kościół pw. św. Marcina, 1767, Śnieciska nr rej. 2443 z 22.12.1932 |
 |
 |
||
| Inskrypcja
ciesielska w kruchcie kościoła. "Chwalmy Boga w tej tu Smieci jak w tym
ziciu jak po smierci. Pamientaj Panie na mnie i na me dzieci. Jun Slumski Majster." |
 |
 |
Neogotycki
kościół pw. św. Jadwigi Śląskiej, 1896-97, Mądre nr rej. 2625/A z 29.08.1997 |
 |
 |
 |
Neoromański
kościół pw. św. Katarzyny, 1908, Solec nr rej. 2626/A z 29.08.1997 |
 |
 |
 |
Gotycki
kościół pw. NMP Wniebowziętej, 1447, Dębno nr rej. 2483/A z 11.03.1931 |
 |
 |
 |
 |
Gotycki
kościół pw. Świętej Trójcy, 2 poł. XIV, XVI,
XVIIw, Nowe Miasto nr rej. 2484/A z 14.02.1950 |
 |
 |
 |
 |
Neogotycki
kościół pw. św. Wawrzyńca z lat 1840-42, Zaniemyśl nr rej. 824/A z 3.02.1970 |
 |
 |
 |
Neogotycki, poewangelicki kościół pw. Niepokalanego Serca NMP, Zaniemyśl nr rej. 2593/A z 10.06.1996 |
| Kościoły drewniane w powiecie średzkim i okolicy |
| Wspaniała, drewniana architektura sakralna stanowi nieodłączny element polskiego krajobrazu. Na terenie Wielkopolski zachowało się ich 230 i występują w pewnych, nieregularnych skupiskach np. pomiędzy rzeką Główną a Wełną (ok. 30 obiektów), w pasie pomiędzy Grodziskiem Wlkp, a Lesznem (ok. 30 obiektów), na ziemi kaliskiej (ok. 25 obiektów) itd. Kościoły drewniane ziemi średzkiej występują w większym skupisku, które dało by się zlokalizować w pasie pomiędzy Koninem a Poznaniem. Do grupy tej należy 9 istniejących kościołów w historycznych granicach ziemi średzkiej (Siekierki Wlk, Czerlejno, Kleszczewo, Gułtowy, Giecz, Murzynowo Kościelne, Bagrowo, Mączniki i Śnieciska) i jeden kościół drewniany w gm. Nowe Miasto (Boguszynek), wchodzącej obecnie w skład powiatu. Uwzględniając granice dzisiejszego powiatu, historycznej ziemi średzkiej i bezpośrednią okolicę możemy mówić o łącznej liczbie 15 obiektów (dodatkowo: Gogolewo, Panienka, Lgów, Opatówko, Czeszewo). Najstarszy drewniany kościół ziemi średzkiej znajduje się w Mącznikach. Jest konstrukcji zrębowej. To najstarsza, powszechnie wykorzystywana w budownictwie sakralnym konstrukcja, zwana także wieńcową lub blokową. Polegała ona na układaniu poziomo belek (bali, bierwion) i łączeniu ich w narożach za pomocą odpowiednich nacięć (zamków, zaciosów). |  |
| Rodzaje konstrukcji drewnianych |
| Zachowane ślady tej konstrukcji datuje się na VII w. Poziome belki były wtedy nieociosanymi bierwionami, okrąglakami, przeważnie również nieokorowanymi. Od XIII w. w Wielkopolskim budownictwie pojawił się nowy rodzaj konstrukcji, słupowo – ramowa lub szkieletowa. Jej istotą była rama, usztywniona skośnymi elementami i wypełniona dostępnymi materiałami – gliną z ciętą słomą, plecionką z chrustu zaklejana gliną itd. Ten rodzaj budownictwa dominował głównie w Wielkopolsce północnej i płn. zach. Niewiele później pojawiła się także konstrukcja sumikowo – łątkowa. Charakteryzowała się dwoma zasadniczymi elementami: poziomą belką zwaną sumikiem oraz pionową (narożną lub środkową) wyposażoną w odpowiednie żłobienia (pazy) zwanej słupem lub łatką. Łączenia sumika i łątki odbywały się za pośrednictwem paz. Przykład takiej konstrukcji stanowi kościół pw. Podniesienia Krzyża Świętego w Gogolewie z 1779 roku. Z terenu Wielkopolski znane są także przypadki łączenia różnych konstrukcji na przestrzeni wieków np. obudowania pierwotnej konstrukcji zrębowej konstrukcją sumikowo – łątkową lub słupowo – ramową. W Murzynowie Kościelnym do drewnianej nawy zrębowego kościoła drewnianego z lat 1739-42 dobudowano w pocz. XX w. murowane przedłużenie nawy. W Gułtowach, tuż obok pałacu Bnińskich stoi kościół pw. św. Kazimierza z lat 1737-38 o jedynej, spośród wszystkich 15 obiektów wokół Środy, konstrukcji szkieletowej, gdzie drewniane ramy wypełniono konstrukcją murowaną. Na terenie Ziemi średzkiej, w jej historycznych i współczesnych granicach istniało na przestrzeni wieków ponad 40 kościołów drewnianych. Kościoły w kolniczkach, Mądrem, Mącznikach, Rumiejkach Kościelnych i Targowej Górce istniały w tej samej lokalizacji w różnych okresach. Datowanie ok. 30% z nich jest niepewne. |
 |
 |
 |
| Kościoły ziemi średzkiej, dziś już nie istniejące. Kolorem zielonym zaznaczono kościoły drewniane, żółtym miejsca gdzie dziś nie ma już żadnego kościoła | XVI wieczne kościoły drewniane w Wielkopolsce | Kościoły drewniane ziemi średzkiej |
 |
Gogolewo, gm. Książ Wielkopolski, powiat śremski Zbudowany w 1779r, remontowany w l. 70-tych XX w. i 2000r. Poprzedni kościół drewniany spłonął w 1777 roku. Konstrukcja: ściana wewnętrzna sumikowo – łątkowa, zewnętrzna słupowa, oszalowany, jednonawowy, z węższym prezbiterium zamkniętym trójbocznie. Przy południowej ścianie nawy niewielka kruchta z barokowym szczytem. Niska wieża z kruchtą. Dach kryty gontem. Wewnątrz wyposażenie barokowe. Obok kościoła drewniana dzwonnica końca XVIII w. |
 |
Panienka, gm. Jaraczewo, powiat Jarociński Zbudowany w 1787r z fundacji Gajewskich, restaurowany w XIX w, 1982-83 oraz 1992-93. Konstrukcja zrębowa, oszalowany, orientowany, jednonawowy, z węższym prezbiterium zamkniętym trójbocznie. Dach kryty gontem. Od zachodu i południa kruchty. Na szczycie nawy głównej wieżyczka na sygnaturkę z baniastym barokowym hełmem. Wyposażenie barokowe. W ołtarzu obraz madonny z dzieciątkiem z pocz. XVII w. Przy kościele drewniana dzwonnica. |
 |
Lgów, gm. Żerków, powiat jarociński Zbudowany w 2 poł. XVI. W 1 poł. XIX w dobudowano murowaną kaplicą grobową Gorzeńskich i kruchtę. W 1901 roku dobudowano murowaną kostnicę przy kaplicy Gorzeńskich. Restaurowany w latach 1657, przed 1743r, w 1763r, na pocz. XIXw, 1972-73, 1997-99. Konstrukcja zrębowa, oszalowany, orientowany, jednonawowy, z węższym prezbiterium zamkniętym trójbocznie. Dach kryty gontem. Kaplica i kruchta pod dachówką. Nad nawą wieżyczka na sygnaturkę z baniastym hełmem krytym gontem. Wewnątrz jednolite wyposażenie z XVII w. W ołtarzu głównym późnogotycka rzeźba m.in. M.B. z dzieciątkiem, późnogotycka chrzcielnica, barokowy krucyfiks na belce tęczowej. |
 |
Czeszewo, gm. Miłosław, powiat wrzesiński Zbudowany w 1792 roku z fundacji Jabłonowskich, remontowany po 1945 r. Konstrukcja zrębowa, oszalowany, orientowany, jednonawowy, z węższym prezbiterium zamkniętym trójbocznie. Dach kryty gontem. Od strony południowej do prezbiterium przylega zakrystia. Po stronie północnej kruchta. Nad nawa wieżyczka na sygnaturkę kryta blachą. Ołtarz główny z XVIII w. obok kościoła drewniana dzwonnica z XIX w. |
 |
Śnieciska, gm. Zaniemyśl, powiat średzki Zbudowany w 1767 roku, restaurowany w 1929 (m.in. polichromie W. Gosienieckiego), w latach 60-tych XX w , w 1993 r i 2008r. Konstrukcja zrębowa, oszalowany, trójnawowy, z węższym prezbiterium zamkniętym trójbocznie. Dach kryty gontem. Po zachodniej stronie prezbiterium zakrystia. Po południowej stronie prezbiterium kaplica Pana Jezusa. Przy stronie wschodniej kruchta, wewnątrz podpis Jana Ślumskiego. Wyposażenie wnętrza barokowo – rokokowe. Na belce tęczowej późnogotycki krucyfiks. Obok kościoła drewniana dzwonnica z XVIII w. |
 |
Mączniki, gm. Środa Wielkopolska, powiat średzki Wzniesiony w 1700 roku z fundacji sufragana poznańskiego Hieronima Wierzbowskiego. W 1903 roku od zachodu dobudowano murowaną kruchtę. Konstrukcja zrębowa, oszalowany, orientowany, jednonawowy, z węższym prezbiterium zamkniętym trójbocznie. Dach kryty dachówką. Przy prezbiterium od strony północnej zakrystia. Nad nawą mała wieżyczka na sygnaturkę. Ołtarz główny późnorenesansowy. Ołtarze boczne barokowe i rokokowe. Późnogotycka chrzcielnica z piaskowca. |
 |
Bagrowo, gm. Dominowo, powiat średzki Wzniesiony w 1751 z fundacji franciszkanów poznańskich. Wyższa początkowo wieża obniżona w 1937 roku w trakcie prac konserwatorskich. W 1992 roku w miejscu drewnianej zbudowano murowaną zakrystię. Konstrukcja zrębowa, oszalowany, orientowany, jednonawowy, z węższym prezbiterium zamkniętym trójbocznie. Dach kryty dachówką. Wieża od strony zachodniej, konstrukcji słupowej. Wyposażanie wnętrza z XVII i XVIII w. |
 |
Murzynowo Kościelne, gm. Dominowo, powiat średzki. Zbudowany w 1739 roku. W latach 1900-1903 dobudowano murowane przedłużenie nawy w stylu neogotyckim. Konstrukcja zrębowa, oszalowany, jednonawowy, z węższym prezbiterium zamkniętym trójbocznie. Dach kryty dachówką. Przy prezbiterium od strony północnej zakrystia. Od północy do nawy przylega murowana kruchta. Na części drewnianej wieżyczką na sygnaturkę z baniastym hełmem krytym blachą. Wnętrze XVII i XVIII wiek. Obok kościoła dzwonnica z XVIII w. |
 |
Kleszczewo, gm. Kleszczewo, powiat poznański Zbudowany w latach 1760-62 z fundacji księdza Lubaszowskiego, dziekana kostrzyńskiego. Restaurowany w 1843 roku i 1861 roku oraz w latach 1980-87. Konstrukcja zrębowa, oszalowany, orientowany, jednonawowy, z węższym prezbiterium zamkniętym trójbocznie. Dach kryty gontem. Przy prezbiterium od strony północnej zakrystia. Od zachodu przylega kruchta konstrukcji słupowej, oszalowana, dwukondygnacyjna. Od południa niewielka kruchta. Nad nawą wieżyczka na sygnaturkę z baniastym hełmem krytym blachą. Wyposażenie wnętrza rokokowe. |
 |
Giecz, gm Dominowo, powiat średzki Zbudowany w 1713, odbudowany po pożarze w 1767r. Remontowany w latach 1867, 1936, 1969 i 1987. Konstrukcja zrębowa, oszalowany, orientowany, jednonawowy, z węższym prezbiterium zamkniętym trójbocznie. Dach kryty gontem. Przy prezbiterium od strony północnej zakrystia. Od zachodu nawy kruchta. Nad nawą wieżyczka na sygnaturkę. Wyposażenie wnętrza rokokowe. Obok, na wale grodu drewniana dzwonnica konstrukcji słupowej |
 |
Gułtowy, gm. Kostrzyn, powiat poznański Wzniesiony w latach 1737-38 z fundacji Skaławskich. Restaurowany w 1784 roku, 1895 i 1957. W 1834 roku dobudowano wieżę. Konstrukcja szkieletowa z ceglanym wypełnieniem, wewnątrz oszalowany, orientowany, jednonawowy, z węższym prezbiterium zamkniętym trójbocznie. Przy prezbiterium od strony zachodniej zakrystia. Od wschodu przylega do niej neogotycka kaplica grobowa Bnińskich. Od zachodu drewniana wieża konstrukcji słupowej, oszalowana. Od północy do nawy przylega kruchta. Dach kryty gontem. Wieża kryta hełmem z latarnią. Wyposażenie wnętrza barokowe i rokokowe. |
 |
Opatówko, gm. Nekla, powiat wrzesiński Wzniesiony
w latach 1752-54 z fundacji Leona Morawskiego, archidiakona
poznańskiego |
 |
Czerlejno, gm Kostrzyn Wielkopolski, powiat poznański Zbudowany w 1743, wieża dobudowana w 1794, restaurowany w 1868, przed 1939 i w 1958. Konstrukcja zrębowa, oszalowany, orientowany, jednonawowy, z węższym prezbiterium zamkniętym trójbocznie. Dach kryty gontem. Przy prezbiterium od strony północnej zakrystia. Od zachodu, przy nawie wieża konstrukcji słupowej z hełmem barokowym krytym blachą. Od południa do nawy przylega kruchta. Wyposażenie rokokowe z 2 poł XVIII wieku. |
 |
Siekierki Wielkie, gm Kostrzyn Wielkopolski, powiat poznański Zbudowany około 1762 z fundacji Jezuitów z poznania. Restaurowany w 1959, w latach 90-tych XX w. Konstrukcja zrębowa, oszalowany, orientowany, jednonawowy, z węższym prezbiterium zamkniętym trójbocznie. Dach kryty gontem. Przy prezbiterium od strony północnej zakrystia. Od strony zachodniej do nawy przylega wieża konstrukcji słupowej z barokowym hełmem krytym blachą. W 1970 do wieży, przy wejściu głównym dobudowano podcień. Nad nawą wieżyczka na sygnaturkę. Wyposażenie wnętrza z XVIIIw. |
 |
7 cudów powiatu średzkiego >> |  |
Obiekty ziemi średzkiej >> |
| Cmentarz średzki |
 |
Średzki cmentarz, powstały w końcu XVIII wieku wokół kościoła pw. św. Sebastiana, jest klasycznym przykładem cmentarza wielopokoleniowego. Do tego czasu pochówki średzian odbywały się na przykościelnym cmentarzu kolegiackim oraz na innych cmentarzach przykościelnych na terenie miasta; przy kościołach św. Ducha, św. Idziego, Wszystkich Świętych i św. Krzyża. Na ślady cmentarza przy kościele pw. Św. Idziego natrafiono w latach sześćdziesiątych podczas prac remontowych prowadzonych przy obecnie zajmującym to miejsce budynku poczty. Prac archeologicznych jednak nie prowadzono. Podobnie na ślad cmentarza natrafiono w trakcie prac przy ZPO „Modena”, prowadzonych w latach 1953-57. Od średniowiecza do XIX wieku istniały tu zabudowania klasztorne przy kościele św. Krzyża. Pochówki osób znaczniejszych, księży, szlachetnie urodzonych odbywały się także w kryptach kolegiackich, zwanych sklepami. |
| Jako jeden z ostatnich pochówków tego typu wymienia się pochówek ks. Ludwika Kozłowskiego, proboszcza z Koszut (†1801). Początki średzkiego cmentarza sięgają roku 1792, kiedy to Komisja Policji Obojga Narodów wydała „Uniwersał do Miast Wolnych Względem Cmentarzy i Szlachtuzów”, który zobowiązywał magistraty do poszukiwania terenów pozamiejskich, z przeznaczeniem na cmentarze. W tym samym roku stosowną uchwałę w sprawie nowego pozamiejskiego cmentarza dla Środy podjęła Rada Miejska. Wybór kolegiackiego probostwa padł na teren przy istniejącym przy trakcie gnieźnieńskim, od pocz. XVII wieku (lub być może i wcześniej) kościele pw. św. Sebastiana. Niewielki kościółek, (w niektórych dokumentach określany kaplicą) istniał być może jeszcze w pocz. XIX w; przyjmuje się, że z powodu złego stanu technicznego rozebrany został około 1805 roku. Gdzie mógł stać kościół św. Sebastiana? W powszechnym przekonaniu średzian, ale także w źródłach najczęściej wymieniane jest miejsce, gdzie stoi figura NMP. Ta lokalizacja jest jednak najprawdopodobniej błędna. |  |
| Figura
NMP. Według powszechnej opini tutaj do końca XVIII w miał znajdować się drewniany kościół pw. św. Sebastiana. Jego lokalizacja była jednak najprawdopodobniej inna. |
 |
Pierwotny teren cmentarza zajmował 1 morgę i 88 prętów powierzchni, co w przeliczeniu na dzisiejsze miary daje ok. 38 arów powierzchni. Zakładając, że ze względów topograficznych nie zmienił się układ komunikacyjny dzisiejszych ulic wrzesińskiej i nekielskiej, pierwotna północna granica cmentarza przebiegać musiała kilkanaście metrów przed miejscem, gdzie dziś stoi figura NMP. Granica ta rozpoczynała się na załamaniu drogi nekielskiej w kierunku północno-wschodnim i biegła po prostej, w kierunku południowo-wschodnim. Dopiero w 1833 roku powiększono teren cmentarza o 2 morgi i 42 pręty (ok. 57 arów). Tymczasem wszystkie znane dokumenty z początku istnienia cmentarza wyraźnie mówią o położeniu nowego cmentarza w miejscu, gdzie stał kościół św. Sebastiana. Miejsce to musi więc znajdować się w obrębie pierwotnego obszaru, jaki zajmował cmentarz. Przyjmując, że zwykle takie kościółki, kaplice stawiano raczej na wzniesieniu (zwłaszcza, że teren okoliczny był podmokły, jest tylko jedno miejsce stanowiące kulminację terenową w tym obszarze. Kulminacja ta również rozdzielała pierwotnie szlaki, czyli dzisiejszy przebieg ulic wrzesińskiej i nekielskiej. |
| Kaplica
pw. św. Józefa Orędownika powstała w 1913 r. z inicjatywy proboszcza Ludwika Jażdżewskiego. |
| Kulminacja ta (również dziś widoczna w terenie) znajduje się za grobowcem Milewskich (płn. granica) i Kozubskiego (aleja główna, wsch. granica). Wybór miejsca na nowy cmentarz nie był przypadkowy: teren położony był stosunkowo daleko od centrum miasta, na pewno poza murami, a na dodatek „uświęcony” istnieniem kościoła. Niestety położony był w zagłębieniu terenowym, w pobliżu sieci ceków wodnych, co czyniło go podmokłym i z wysokim poziomem wód gruntowych. Było to ważkim argumentem dla przyzwyczajonych do pochówków przy kościele św. Ducha średzian, którzy z oporami przyjmowali nową lokalizację miejskiego cmentarza. Pierwszy pochówek, na nowym cmentarzu odbył się prawdopodobnie w roku 1805; nosił on wówczas nazwę „nowy cmentarz za miastem”. Jednak już z końcem kolejnego roku, po około dwustu pochówkach ponownie powrócono do grzebania zmarłych na terenie dawnego cmentarza przy kościele św. Ducha. Praktykę tę kontynuowano aż do 1817 roku! W sprawie tej wywiązała się prawdziwa batalia pomiędzy magistratem (władze pruskie), władzami kościelnymi, a mieszkańcami, zakończona dopiero ostrą |  |
|
decyzją władz powiatowych, zmuszającą do zaprzestania
pochówków na terenie miasta. Nazwa nowego cmentarza brzmiała teraz „cmentarz
poza zabudowaniami”, a wkrótce zmieniła się na „cmentarz błogosławiony”
(poświęcony). Powołano
Komisję Upiększania Cmentarza, która zajęła się wytyczeniem kwater i
alejek. Głównym inicjatorem porządkowania i organizacji nowego cmentarza,
a także jego opiekunem w 2 poł. XIX w. został wikary kolegiacki ks. Augustyn
Szamarzewski. Do tej pory pochówki odbywały się w miejscach zupełnie
przypadkowych, a teren cmentarza był nieuporządkowany. Pierwszego ogrodzenia
terenu dokonano dopiero w 1866 r, po kolejnym zwiększeniu powierzchni cmentarza
do ok. 2,5ha. Działania ks. Szamarzewskiego wymagały ogromnych nakładów pracy;
ciągłe powiększanie cmentarza wymuszało jego ujednolicanie pod względem
zieleni, poziomu gruntu, ogrodzeń itp. Kolejne powiększenia powierzchni
cmentarza nastąpiły w latach 1886 i 1905.
|
 |
| Grobowiec
Mikołaja Kozubskiego w alei głównej. Gdzieś z tyłu, na
charakterystycznej kulminacji terenowej stał prawdopodobnie
kościół św. Sebastiana, rozebrany na pewno jeszcze przed 1805 rokiem. |
 |
* * *
|
| Główna aleja w kierunku bramy głównej |
 |
 |
| Grób
współtwórcy 1. Kompanii
Średzkiej w Powstaniu Wielkopolskim, zasłużonego dla społeczności średzkiej organicznika proboszcza kolegiackiego Mieczysława Meissnera, wybranego w 2001r. człowiekiem stulecia. |
Najokazalszy w alei XIX-wiecznych grobowców, należący do rodziny Leporowskich. |
 |
KWATERA
POWSTAŃCÓW W jedynym w naszych dziejach udanym zrywie narodowowyzwoleńczym, średzianie wzięli bardzo aktywny udział, tworząc własne oddziały i walcząc na wielu jego frontach. Już po zakończeniu Powstania utworzone Towarzystwo b. Uczestników Powstania Wielkopolskiego rozpoczęło starania o uczczenie walczących w tym zrywie. Początkowo chciano odsłonić marmurową tablicę w średzkiej kolegiacie z wyrytymi nazwiskami powstańców, czego ostatecznie nie zrobiono. Od 1928r. trwały starania o stworzenie oddzielnej kwatery na średzkim cmentarzu, które staraniem proboszcza kolegiaty i jednego z uczestników powstania, ks. Meissnera znalazły swój finał w roku 1935. Kwatera założona została na gruncie zakupionym w 1932r i dołączonym do średzkiego cmentarza od strony wschodniej. W trakcie urządzania kwatery, a szczególnie podczas prac ziemnych prowadzonych pod fundament pomnika natrafiono na ślady materialne wczesnośredniowiecznych |
| Grób "czwartej Marii" Henryka Sienkiewicza czyli Marii Radziejewskiej (po lewej). |
| (kultura łużycka) pochówków, świadczące o osadnictwie na tym terenie. 11 sierpnia 1935r, w uroczystej procesji przeniesiono na nowe miejsce spoczynku prochy 9 powstańców pochowanych początkowo przy cmentarnej kaplicy. Na zbiorowej mogile umieszczono sześć marmurowych tablic z nazwiskami poległych. Dolna część pomnika powstańców składała się z omurowanego polnymi kamieniami obelisku na szczycie którego umieszczono granitowy postument z pomnika Wilhelma II, stojącego przed ratuszem średzkim do listopada 1918r. Górę monumentu stanowił drewniany krzyż górujący nad kwaterą. Zgodnie z wolą powstańców na frontowej ścianie obelisku umieszczono orła, stylizowany krzyż powstańczy i napis DLA CIEBIE POLSKO I DLA TWEJ CHWAŁY. Swego pochówku doczekał się tutaj także i ks. Meissner, zmarły w 1938r. W czasie II w. św. hitlerowcy zniszczyli pomnik i grób ks. Meissnera, którego doczesne szczątki udało ochronić się przed profanacją przez przeniesienie do rodzinnego grobowca. |  |
| Grobowiec Milewskich. Gdzieś z tyłu, po
lewej stronie znajdował się najprawdopodobniej kościół pw. Sebastiana. |
 |
Po II w.
św.
pomnik odbudowano w zmienionej formie. Z przedwojennego
obelisku wzniesionego z
kamieni polnych zachowano tylko granitowy postument i krzyż drewniany,
który w
1978 roku zastąpiony został malowanym czarnym kolorem krzyżem
stalowym.
Po zakończeniu działań obok pomnika umieszczono zbiorową mogiłę w
której
powtórnie pochowano ekshumowane szczątki rozstrzelanych
przez hitlerowców:
|
W
latach
1935 - 2008 pochowano w kwaterze 178 osób, w tym
139 Powstańców Wielkopolskich,
cztery osoby nie będące powstańcami i 37 mieszkańców ziemi
średzkiej i okolic
rozstrzelanych przez hitlerowców. Niestety pod koniec lat
80-tych nie
restaurowana kwatera przedstawiała coraz gorszy obraz. W
1997r. powstało
stowarzyszenie Społeczny Komitet Rodzin Powstańców
Wielkopolskich,
którego celem stała się rewitalizacja
kwatery. Autorem nowej
koncepcji architektonicznej kwatery został Jacek Korpanty - artysta ,
plastyk.
Harmonogram prac obejmował sześć etapów, w
których uwzględniono:
|
 |
| Kwatera
rodziny
Gomolców, gdzie pochowany jest wybitny regionalista Ludwik Gomolec |
 |
Prace
prowadzono w latach 1997-2008 i ukończone zostały ostatnim elementem
jakim była
rewitalizacja pomnika. Uroczystego odsłonięcia dokonano 27 grudnia
2008r w
trakcie obchodów 90 rocznicy wybuchu Powstania.
* * *
|
|
CMENTARZE INNYCH WYZNAŃ W ciągu ponad 700 z nawiązką lat istnienia miasta lokowanego na prawie magdeburskim, Środa była dość jednolita wyznaniowo i narodowościowo. We wczesnym średniowieczu ilość innowierców i mieszkańców innych narodowości nie przekraczała kilku procent. Najwcześniej odnotowaną w źródłach znaczącą mniejszością, która funkcjonowała w mieście byli Żydzi, którzy posługiwali się językiem hebrajskim także w dokumentach natury finansowo – gospodarczej. Świadczy to o ich odrębności kulturowej, którą zachowali. Liczba Żydów w Środzie systematycznie rosła, tak że już w 1840 roku stanowili oni 16% mieszkańców miasta. W trakcie trwania zaborów liczba ta zaczęła jednak spadać, by w 1910 roku stanowić już tylko 2,3% ogółu ludności. Jeszcze większy spadek zanotowały lata II Rzeczypospolitej, kiedy ze 173 Żydów zamieszkujących Środę we wspomnianym roku 1910 pozostało do 1939 r. niespełna 41. Zajmowali się przede wszystkim handlem, ale także pośrednictwem finansowym, a czasem i wyrobem |
 |
| Grobowiec rodziny Nowaków z pocz. XX wieku, wykonany z piaskowca. |
| wódek na co np.
skarżyli się
mistrzowie cechu piwowarów,
posiadający wyłączność na wyrób i
sprzedaż wódek. Od 1806 roku Żydzi
wyznania mojżeszowego, posiadali własną synagogę,
przy ulicy Wałowej. W
1871
roku powstał okazały budynek nowej synagogi istniejący aż do lat 70
– tych
ubiegłego wieku. Po gruntownej przebudowie zaadaptowano go na potrzeby
dzisiejszej Biblioteki Publicznej. Ciosem dla gminy
żydowskiej był, rzecz jasna, rok 1939 i hitlerowska agresja na Polskę.
Władze okupacyjne Synagogę
zamieniły
w magazyny, a usytuowany za cmentarzem katolickim kirkut zniwelowano i
zamieniono w żwirowisko. Ostatecznego wymazania ze świadomości ludzkiej
mniejszości żydowskiej zamieszkującej Środę dokonano już w Polsce
Ludowej.
Warto w tym miejscu zaznaczyć jak wielkim sakrum w judaizmie jest
cmentarz; bez
porównania większym niż w katolicyzmie. Cmentarz żydowski
określany po hebrajsku jako „dom wieczności” jest
uznawany za miejsce wiecznego szacunku; zakazane są jakiekolwiek
przenosiny czy
zmiany ich funkcji. Głośna była swego czasu sprawa poszanowania
wyznania
mojżeszowego w Pradze, kiedy to podczas budowy nowoczesnego parkingu
władze
zmuszone zostały do podniesienia konstrukcji na specjalnych słupach tak
by
parking nie leżał bezpośrednio na terenie dawnego kirkutu. Miejsce
dawnego
cmentarza mojżeszowego zajmuje dziś cmentarz katolicki, a
jedynym śladem dużej
ongiś gminy żydowskiej w Środzie jest mała pamiątkowa
tablica umieszczona na
budynku dawnej synagogi. |
 |
 |
Od momentu powstania Wielkiego Księstwa Poznańskiego jako tworu w granicach państwa pruskiego w Środzie poczęli osiedlać się w większej ilości Niemcy wyznania ewangelickiego. O ile jeszcze w 1816 roku stanowili szóstą część mniejszości żydowskiej (1,2% ogółu mieszkańców miasta) to w 1910 stanowili już prawie równie silną mniejszość co Żydzi. Szczególne wrażenie robi fakt, że przez cały ten okres liczba protestantów zwiększyła się w Środzie 56 – krotnie, by w Polsce niepodległej 10 – krotnie zmaleć. Początkowo średzcy ewangelicy należeli do parafii bnińskiej, skąd 8 razy w roku do Środy przybywał miejscowy pastor celem odprawienia nabożeństwa. W 1837 roku gdy liczba protestantów przekroczyła 140 utworzono gminę wyznaniową, która usamodzielniła się 16 lat później. Jednak już w 1829 roku miejscowi ewangelicy korzystać mogli z domu modlitwy. Funkcję tę pełnił przekazany gminie, zamknięty w 1823 roku kościół św. Krzyża z sekularyzowanego klasztoru dominikanów. Kościół św. Krzyża był dość znacznie uszkodzony w wyniku pożaru, dlatego też w 1881 roku wybudowano nową świątynię, czyli dzisiejszy kościół pw. NSPJ. Warto także odnotować, że prężnie działająca gmina posiadała od 1834 roku także szkołę ludową, mieszczącą się początkowo w dawnym kościele św. Krzyża. Co ciekawe szkoła w 1835 roku kształciła 55 dzieci wyznania mojżeszowego i zaledwie 20 ewangelickiego. Dwadzieścia lat później te proporcje wyglądały już inaczej: 82 ewangelików i 80 Żydów. Od 1880 roku szkoła dysponowała nowym budynkiem, a powstała w 1840 roku klasa rektorska, przygotowująca uzdolnione dzieci do klas gimnazjalnych lub szkół rektorskich, uzyskała rangę szkoły rektorskiej. Jej utrzymaniem obciążono budżet miasta. Świadczy to o wysokiej jakości kształcenia w szkole ewangelickiej. Pochówek ewangelików realizowano początkowo również na cmentarzu w Bninie. Kiedy jednak ich liczba w Środzie wzrastała pogrzeby zaczęły odbywać się także na cmentarzu w Środzie. W połowie XIX wieku wydzielono na cmentarzu katolickim osobną kwaterę dla protestantów, którą kilka lat później powiększono. Kiedy w latach 70. XIX wieku kwatera była już przepełniona rozgorzał spór pomiędzy władzami katolickimi i ewangelikami o prawo do pochówków na kolejnej partii terenu cmentarza katolickiego. Warto wspomnieć, że o ile władze katolickie prezentowały w powyższej kwestii nieprzejednane stanowisko, o tyle Średzianie mówili dość pojednawczym tonem, opowiadając się za pogodzeniem interesów obu stron. Ostatecznie ewangelicy zdecydowali się zakupić teren położony po drugiej stronie szosy Nekielskiej celem założenia tam własnego cmentarza. W 1910 roku na cmentarzu postawiono kaplicę, która do dziś zachowała swą podstawową formę. Jest to dość zgrabny budynek o cechach neoromańskich na planie 12 na 7 metrów. |
| Neogotycki grobowiec rodziny Henke. W 1886 Wilhelm Henke, członek Towarzystwa Rzemieślniczego pod Opieką św. Józefa i jeden z założycieli Kasy Oszczędności i pożyczki (późniejszego Banku Ludowego) sprzedał część swojej ziemi na potrzeby rozbudowy cmentarza. |
| Składa się z nawy
głównej krytej wysokim, dwu spadzistym dachem pod
dachówką oraz ryzalitowo wysuniętego przedsionka,
również krytego dwu
spadzistym dachem. Ściany boczne nawy wsparte zostały szkarpami
zakończonymi
dachówką, zaś w ścianach bocznych wstawiono okna o zarysie
romańskim.
Szczególnie interesująco przedstawia się ryzalitowy
przedsionek w elewacji frontowej,
gdzie łukowy, romański tympanon wsparty został na dwóch
parach kolumienek o
dekoracyjno rzeźbionych głowicach. Wewnątrz przedsionka, po obydwu
stronach
wkomponowano ławeczki. Ostatnie
pochówki zrealizowano na tym cmentarzu w 1945 roku; były to
m.in. ofiary
katastrofy kolejowej do jakiej doszło w Środzie. Od kilku lat władze
miasta
podejmują kroki zmierzające do ochrony i wizualnej odnowy tego miejsca.
W
trakcie prac uporządkowano zieleń, a zniszczone resztki
nagrobków zgromadzono w
lapidarium wzdłuż muru oddzielającego teren cmentarza od
domów. Odnowie podlega
także cmentarna kaplica. * * *
|
 |
 |
| Wydzielona
Kwatera Powstańców Wielkopolskich na kórej
spoczywa 136 powstańców
walczących w tym jedynym w naszych dziejach zwycięskim zrywie. Powstała w 1935 r. kwatera przechodziła różne koleje losu i koncepcje architektoniczne. Szczególnie niekorzystnie wywarł na niej swe pietno okres PRL, a zwłaszcza schyłek tego okresu, gdy kwatera praktycznie pozostawiona sama sobie niszczała. Ostatecznie w latach 1997-2008 z inicjatywy Społecznego Komitetu Rodzin Powstańców Wielkopolskich przeprowadzono konsekwentnie realizowaną, gruntowną jej rewitalizację wraz z odnową pomnika (2008 r). |
|
 |
 |
| Liczba
pochowanych w kwaterze Powstańców Wielkopolskich 1935-2008 |
 |
 |
| Średzkie cmentarze na przestrzeni wieków | Zmiany architektoniczne pomnika w kwaterze Powstańców Wielkopolskich |
 |
 |
| Najstarszy na średzkim cmentarzu grobowiec naziemny rodziny Laskowskich pochodzący z 1850r. |
|
HISTORIA CMENTARZY Spośród wszystkich istnień na ziemskim padole posiedliśmy jeszcze i tę ważna cechę: odchodzących ku wieczności z należnym szacunkiem grzebiemy, odbywając określony wyznaniem i okolicznościami ceremoniał. Zachowanie bliskiego, emocjonalnego kontaktu z umarłymi poprzez grzebanie lub ciałopalenie, a następnie symboliczne oznaczenie miejsc pochówku jest tak stare jak ogólno ludzka kultura. We wszystkich, nawet tych najstarszych kulturach znane były mniej lub bardziej prymitywne pochówki. Słowo cmentarz wywodzone jest z języka greckiego, w którym wyraz koimeterion i jego rzymski odpowiednik cymitarium oznaczały „miejsce do spania”. Sypialnia rzymskiego domu zwana cubiculum dała nazwę rodzajowi grobowca w katakumbach; grobowca – mauzoleum. Warto jednakże zastanowić się nad ciekawą ewolucją słowa cimitarium w języku polskim, która nieoczekiwanie zamieniła spółgłoskę „c” na „s” zmieniając wyraz na „smyntarz”. |
 |
| Tablica
poswięcona powstańcom wielkopolskim przed kwaterą powstańczą. Raz na jakiś czas uzupełniane sa nazwiska. |
 |
Wielu językoznawców wywodzi tą ewolucję od czasownika „smęcić”, czyli smucić. W starożytności, w kręgu naszej cywilizacji miejsce pochówku, w świetle prawa, musiało być zorganizowane poza granicami miasta. W starożytnym Rzymie tą granicą było „pomerium”, czyli uroczyście wyznaczony pas ziemi wokół miasta. Również pierwsi chrześcijanie grzebali swych zmarłych poza pomerium – bogatsi składali ciała w katakumbach, biedniejsi w wykopanym dole. W pobliżu Rzymu występowały bardzo bogate złoża pozzolany, rodzaju pyłu wulkanicznego, który stał się jednym z głównych składników cementu. Budulec ten wyniósł cywilizację Rzymian na wyżyny sztuki budowlanej, a wiedza górnicza zdobyta przy jego wydobyciu umożliwiła pierwszym chrześcijanom budowę bezpiecznych korytarzy, wykorzystywanych, jako podziemne cmentarze dla bogatszych obywateli Rzymu. Badania udowodniły, że katakumby (kata kymben – czyli „przy uskoku” – tak określano cmentarz przy Via Appia, obecnie św. Sebastiana, tam powstały pierwsze katakumby) powstały z |
| Odnowiona kwatera 37 mieszkańców ziemi średzkiej i okolic rozstrzelanych przez hitlerowców w egzekucjach 17 września i 20 października 1939 roku. Zmarłych ekshumowano z miejsc pochowków i złożono we wspólnej mogile po zakończeniu działań wojennych. |
| idei pogańskiego grobowca podziemnego (łac. hypogeum), którego właściciele przeszli na chrześcijaństwo. Do budowy pierwszych katakumb przyczyniły się darowizny ziemi dla chrześcijan od III w.n.e., którzy wykorzystywali pogłębione i powiększone opuszczone arenarium, czyli wyeksploatowany chodnik w kopalni pozzolany. Sankcjonowany prawnie zwyczaj grzebania zmarłych poza pomerium skończył się dość gwałtownie na przełomie IV i V wieku, kiedy to plądrowane przez barbarzyńców pochówki w katakumbach zaczęły być przenoszone z woli biskupów na cmentarze przykościelne, w obręb murów miejskich. Była to, więc początkowo raczej konieczność niż zwyczaj, który dopiero później usankcjonowała tradycja. Pochówek blisko „domu Bożego”, a najlepiej w jego wnętrzu (zarezerwowany dla patrycjatu) stał się jedyną pożądaną wartością. Cmentarze przykościelne i pochówki pod wielokrotnie podwyższanymi posadzkami kościelnymi były jednak powierzchniowo ograniczone, stąd też pierwsze „sanitarne protesty” władz świeckich miały miejsce już w VI wieku. |  |
| Kaplica w stylu neoromańskim na b. cmentarzu ewangelickim |
 |
Hierarchia kościelna nie przyjmowała jednak słów krytyki, co pozwoliło na trwanie owej praktyki przez ponad 1200 lat. Cmentarze urządzono przy kościołach wykorzystując ich podziemne krypty i przykościelne place. W miarę rozwoju miast pochówki przykościelne, ze względu na ich masowość stały się problematyczne. Jak niewygodne i uciążliwe w końcu XVIII wieku musiało być to rozwiązanie możemy przeczytać m.in. w książce panów Januszkiewicza i Pleskaczyńskiego pt. „Księga Rozmaitości Wielkopolskich”: „W średniowieczu miejski cmentarz był jedynym poza rynkiem dużym placemi z tego powodu pełnił rolę centrum handlowo-kulturalnego: stanowił miejsce spotkań, imprez, transakcji finansowych, odbywały się na nim targi i jarmarki, wypasano też bydło i trzodę, suszono bieliznę; bywało, że stawał się miejscem schadzek i uprawiania płatnego seksu. Był też miejscem azylu dla poszukiwanych przestępców i pochówku dla zmarłych: indywidualnie, jeśli rodzinę było stać na wykupienie cennego miejsca, bądź we wspólnych mogiłach zwanych pożeraczami ciał. […] Trupie miazmaty i wyziewy rozkładających się w zbiorowych mogiłach ciał były do czasu wyprowadzenia ich z centrum miasta normą, […]”. Kres tradycyjnym pochówkom w centrach miast przyniosły idee oświecenia. Nowożytne cmentarze zaczęły, więc powstawać na obrzeżach miast tworząc nekropolie, na wzór swych miejskich odpowiedników. Powszechne przyjmuje się, ze pierwsza z tradycji wyłamała się carska Rosja, gdzie na pocz. XVIII wieku Piotr I nakazał przeniesienie cmentarzy poza miasta, zostawiając „furtkę” dla szczególnie urodzonych. Jednak pierwszy nowożytny cmentarz w Europie, a więc założony poza terenem miasta, powstał w 1608 roku we Wschowie z inicjatywy Walerego Herbergera, protestanta, pastora – kaznodziei zwanego „Małym Lutrem”.Pierwszy pochówek na nowym cmentarzu odbył się 25 lutego 1609 roku, a już wkrótce o wyższości tego rozwiązania zadecydowała epidemia cholery, która nawiedziła Wschowę i okolice w roku 1609 i 1613. Masowe zjawisko zakładania cmentarzy zlokalizowanych na obrzeżach miast rozpoczęło się w końcu XVIII w., choć jeszcze przez długie |
| Pomniki i tablice na terenie Środy |
