![]() |
Reforma administracyjna Polski z 1999 r. diametralnie odmieniła współczesny wymiar pojęcia „ziemia średzka”. Przystępując do opisu historii Środy i jej regionu warto w kilku zdaniach sprecyzować, co i w jakich okresach określano tym terminem. Pierwsza historyczna wzmianka o Środzie i okolicach pojawiła się w historiografii w 1228r. w Kronice Wielkopolski, gdzie mowa jest o zdobyciu przez Henryka Brodatego na Władysławie Odonicu „Terra Scrodie”, czyli terenu dorzecza Maskawy. Naturalne bariery w postaci rzek, pradolin, rynien jeziornych, wzniesień i pasów leśnych oddzielały ten region od innych oraz skutecznie utrudniały jego penetrację. Tak ukształtowany region, spójny terytorialnie, w 1364r. znalazł się w granicach powiatu pyzdrskiego, który przetrwał aż do rozbiorów. Dowodem na ową spójność mogą być dwa przedsejmikowe uniwersały Aleksandra Jagiellończyka skierowane, w 1502r. do znaczniejszej szlachty „ziemi średzkiej”. Jedna z ustaw Sejmu Czteroletniego, mówiąca o nowym podziale administracyjnym |
wydzieliła powiat średzki z dawnego powiatu pyzdrskiego, w ramach nowo tworzonego województwa gnieźnieńskiego. Powiat średzki, istniejący po odzyskaniu niepodległości aż do 1975 r, obejmował taki sam, spójny terytorialnie obszar, w którego skład wchodziło 7 gmin: Dominowo, Kleszczewo, Kostrzyn, Krzykosy, Nekla, Środa, i Zaniemyśl. Obszar ten uznawany jest powszechnie za historyczną „ziemię średzką”. W nowym podziale administracyjnym z 1999r. reaktywowany powiat średzki pozbawiony został gmin Kleszczewo, Kostrzyn i Nekla, zaś od południa przyłączono do niego gminę Nowe Miasto, leżącą na lewym brzegu Warty i wchodzącą tradycyjnie w skład ziemi jarocińskiej. W konsekwencji, w odniesieniu do gminy Kleszczewo częściej mówi się o „ziemi średzkiej” niż do należącej obecnie do powiatu średzkiego gminie Nowe Miasto. Używane współcześnie pojęcie „ziemi średzkiej” w zasadzie powinno obejmować wszystkie historyczne i współczesne gminy powiatu. Sezonowe obozowiska świadczące o krótkotrwałym pobycie ludzi na ziemi średzkiej pojawiły się w okresie starszej epoki kamienia. Były to jednak wizyty niezbyt częste, krótkotrwałe, skoncentrowane głównie wzdłuż doliny Warty i rynny jezior kórnicko – zaniemyskich. Znane są stanowiska kultury świderskiej w okolicach Pięczkowa i Sulęcinka oraz stanowiska mezolitycznych kultur komornickiej i janisławskiej m.in. w Borowie, Bronisławiu, Garbach i Młodzikowie. Ok. 3700 r. p.n.e. na terenie ziemi średzkiej, w dorzeczu Moskawy, pojawiły się pierwsze grupy neolitycznych rolników przybyłe z południa Polski, prowadzące osiadły tryb życia, takie jak kultura pucharów lejkowatych i nieco późniejsza kultura amfor kulistych, której jedno z najsłynniejszych skupisk osadniczych odkryto przed II w. św. w Szlachcinie. 2000 lat p. Chr. Środę i okolice zamieszkiwały kultury umiejące już posługiwać się brązem. Na ślady kultury unietyckiej, wczesnej epoki brązu, natrafiono min. w Pięczkowie i Sulęcinku. W dolinie Miłosławki, lewego dopływu Warty, funkcjonowała nieco późniejsza kultura trzcianecka. Najbardziej jednak znaną (choćby i za sprawą Biskupina) jest kultura łużycka, trwaniem zahaczająca aż po środek epoki żelaza, która na terenie mikroregionu średzkiego funkcjonowała od około 600r. p.n.e. Trwałym owocem tej kultury, było zagęszczenie sieci osadniczej, | ![]() |
![]() |
która pokryła już dość szczelnie dorzecze Maskawy i Miłosławki oraz tradycyjnie dolinę Warty i okolice rynny jezior zaniemysko – kórnickich. Duże stanowiska tej kultury zlokalizowano m.in. w Nadziejewie i Włostowie. Na terenie późniejszej Środy, istniała osada stanowiąca być może centrum osadnicze w tym regionie. Skupisko to zostało zastąpione na przełomie er przez rozwijającą się kulturę przeworską. Znane jest kilkanaście stanowisk tej kultury wokół miasta określanych, jako „średzki zespół osadniczy”. W Chłapowie odkryto cmentarzyska kultur wschodniopomorskiej i grobów podkoszowych, datowane na starszy okres lateński (400-250 p.n.e). Stanowisko kultury wschodniopomorskiej zlokalizowano także w Środzie. Zagęszczenie sieci osadniczej zapoczątkowane kulturą łużycką oraz dogodność szlaku komunikacyjnego wzdłuż Maskawy sprawiły, że tędy właśnie wiodła jedna z nitek szlaku bursztynowego, czego pośrednim dowodem mogą być paciorki egipskie znajdowane min w Dębiczu, Nadziejewie i Środzie. Z okresów wpływów rzymskich znanych jest kilka skarbów monet min ze Środy (1897 r.), Nekli, Kleszczewa, Siekierek, Iwna. Dominującym ośrodkiem administracyjnym na terenie mikroregionu średzkiego był Giecz; gród pełniący w czasach plemiennych rolę czoła opola. Szczegółowe ustalenie jego zasięgu jest dzisiaj raczej niemożliwe; pośrednim dowodem jego terytorialnej granicy może być późniejszy zasięg kasztelanii. Badania dendrochronologiczne wału grodu w Gieczu potwierdziły tezą jego plemiennego pochodzenia, a więc czasów, gdy zręby państwa Piastów nie były jeszcze kształtowane.Pozostający w dogodnym położeniu geograficznym gród znalazł się w centrum piastowskiego patrymonium, co przyczyniło się do jego dalszej rozbudowy i umocnienia w początku Xw. |
Giecz, jako jeden z istotnych elementów administracyjnych zrębów państwa Piastów (grodów centralnych) wymieniany jest w kronice Galla Anonima, jako jeden ze znaczniejszych grodów, „delegując” 300 pancernych i 2000 tarczowników. Niektórzy badacze wyróżniają już w tym okresie południową część opola gieckiego, w której dominującą rolę uzyskała Środa, handlowa osada otwarta, położona przy zbiegu dzisiejszych ulic Dąbrowskiego i Lipowej. W 1039 r. Giecz, stojący na strategicznej drodze prowadzącej ze Śląska na Gniezno, został zniszczony przez Brzetysława Czeskiego, a jego mieszkańców przesiedlono do Czech. Po interwencji Brzetysława gród został stosunkowo szybko odbudowany, a już prawdopodobnie pod koniec XIw. stał się siedzibą kasztelanii. Z czasem z jej obszaru wydzielono nowe kasztelanie: biechowską na wschodzie i bnińską na południu. Wzrost znaczenia Środy i stopniowe przemijanie znaczenia Giecza następowało już od drugiej poł. XI w, co związane było z wzrastającym znaczeniem handlu, krzepnięciem administracyjnych podziałów oraz zmianą głównych szlaków komunikacyjnych. Dzieła stopniowej utraty jego znaczenia dopełniły także toczone w 1 poł. XIIIw. walki Henryka Brodatego z Władysławem Odonicem, w trakcie których dokonano znacznych zniszczeń grodu. Giecz pozostał stolicą tytularnej kasztelanii aż do XVIw. Dokładna data lokacji Środy pozostaje dziś nieznana. Wobec braku źródeł powszechnie przyjmuje się, że lokacja nastąpiła pomiędzy 1253 a 1281r. Choć nie zachował się dokument lokacyjny można dziś domniemywać, że lokacja miasta nastąpiła na tzw. „prawie | ![]() |
![]() |
magdeburskim” lub jego zmodyfikowanej formie zastosowanej po raz pierwszy w Środzie Śląskiej. Już w dokumencie z 1283r. pojawia się lokowane Nowe Miasto, własność Doliwów z pobliskiego Dębna; nie zostało ono obwarowane, a funkcję obronną spełniał jedynie niewielki gródek zlokalizowany na północny wschód od rynku. Środa lokowana była na „korzeniu”, bez wpływu poprzedzającej sieci osadniczej. Pozwoliło to od samego początku rozplanować miejsce położenia rynku i sieci ulic. Nie bez znaczenia pozostawała jednak topografia terenu oraz układ szlaków komunikacyjnych, istniejących od zarania w pobliżu osady handlowej, z kościołem pw. św. Idziego. Nazwa miasta ma związek z wyrazem „środek” i w języku staropolskim brzmiała „śrzoda”; pochodzi od nazwy środkowego dnia tygodnia, w którym odbywały się targi. Choć istnienie zamku datuje się w dokumentach pisanych dopiero na okres walk z Krzyżakami w 1333 r, przypuszczać jednak należy, że jego ufortyfikowanie nastąpiło już pod koniec XIII stulecia, wraz z przejmowaniem funkcji militarnych Giecza. Lokacja miasta, którego centrum stanowił plac o bokach 70 m nastąpiła w odległości ok. 350m na zach. od dawnej osady. Wzniesienie na północ od placu zajęła drewniana fara miejska, a wzgórze sąsiednie - zamek starosty. Założenie miejskie obwarowano murem, którego istnienie potwierdzone jest w dokumentach dopiero w 1411 r. W obrębie murów zlokalizowany był także kościół, pw. św. Krzyża, wraz z klasztorem dominikańskim, którego fundatorem (wzmianka z 1418 r.) był biskup chełmiński Jan z Opatowca. Miasto posiadało trzy bramy położone na głównych szlakach, za którymi rozwinęły się także przedmieścia: pyzdrskie z kościołem św. Idziego, poznańskie z kościołem szpitalnym pw. św. Ducha i Wszystkich Świętych z kościołem |
![]() |
lokowane i urządzone miasto doznało pierwszej poważnej dziejowej katastrofy 28.VII.1331 r, kiedy to zagon krzyżacki splądrował i spalił Środę. Jeden z oddziałów został rozbity przez rycerstwo wielkopolskie, wsparte masami chłopskimi pod wsią Niezamyśl należącą do Doliwów. Bitwę tą za szczegółami opisał J. Długosz w „Rocznikach…”, w których wymienia także wieś Klęka, gdzie w 1299r. Łokietek zrzekł się praw do Wielkopolski, Pomorza i Kujaw na rzecz króla Czech Wacława II. Najwybitniejszym przedstawicielem rodu Doliwów był W. Kot z Dębna n. Wartą (około 1395-1448), wykładowca Akademii Królewskiej, wychowawca Władysława i Kazimierza Jagiellończyków, arcybiskup gnieźnieński i prymas, interrex 1445r, po śmierci Władysława III. Położona centralnie w obszarze d. województw kaliskiego i poznańskiego Środa od 1419 r. była stałym miejscem sejmików ziemskich dla tych województw. Położenie miasta zapewniało każdemu szlachcicowi równe szanse w dotarciu na zjazd. Miejscem obrad było wnętrze i teren przykościelny kolegiaty, a pierwszy odnotowany w annałach sejmik w Środzie odbył się w 1378 r. |
Z pocz.
XV w. Środa była już stałym miejscem sejmikowania, aż do
rozbiorów. Po
Unii
Lubelskiej sejmik w Środzie był jednym z około 70-ciu partykularnych
sejmików
szlacheckich I Rzeczypospolitej, spośród których
właśnie
średzki i
krakowski dysponowały realną siłą polityczną i prestiżem. W sejmikach
mógł
brać udział każdy szlachcić, a przedmiotem obrad były sprawy żywotnie
interesujące stan szlachecki, a więc
de facto sprawy państwa. Wraz
z rozwojem
demograficznym Środy, rosła także liczba rzemieślników i
uprawiających rolę
mieszczan, stanowiących ekonomiczne podstawy rozwoju miasta. Pod koniec
XVI w. warstwę
produkcyjną stanowiło 98 rzemieślników, stanowiących
równocześnie trzon rady miejskiej, wśród
których
byli rzeźnicy, szewcy i szynkarze. Już w początku XV w. działał w
obrębie murów miejskich młyn
napędzany końmi, a od początku XVI w. spotyka się wzmianki o wiatrakach
rozlokowanych
na przedmieściach. W XVII w. do Środy należały dwie wsie: Ruszkowo i
Zielniki,
które dostarczały część dochodów miejskich.
Pomyślny
rozwój miasta, trwał nieprzerwanie do czasu potopu
szwedzkiego,
kiedy to wojska Karola Gustawa kilkukrotnie przechodziły przez Środę.
28.VIII.1656r.
we wsi Lubrze k. Nowego Miasta doszło do zwycięskiej potyczki
oddziałów
partyzanckich z oddziałem szwedzkim dowodzonym przez gen. Jana
|
![]() |
![]() |
Weiherda-Wrzesowicza, zatłuczonego kijami przez miejscowych chłopów. Szacuje się, że w trakcie potopu zagładzie, w wyniku spalenia lub rozebrania na opał, uległo około 65% domów w granicach miasta i około 100 % w niektórych wsiach. Liczba ludności miasta spadła wg różnych szacunków o 40-60%. Wśród wielu katastrof XVIII w. warto odnotować wydarzenie pozytywne, fakt lokacji kolejnego miasta ziemi średzkiej. W 1746 r. z inicjatywy M. Ponińskiego król August III Mocny nadał prawa miejskie osadzie Zaniemyśl położonej około 500 m na zachód od centrum Niezamyśla. Około 15 lutego 1793 r, armia pruska zajęła Środę, która wraz Wielkopolską utworzyła Prusy Południowe. Najwybitniejszą postacią okresu napoleońskiego był gen. J. H. Dąbrowski (1755-1818), twórca Legionów Polskich we Włoszech, bohater Hymnu, wielokrotny organizator i dowódca działań zbrojnych na terenie Wielkopolski. W 1806r. nagrodzony został przez Napoleona kluczem winnogórskim w powiecie średzkim, z której uczynił swą stałą posiadłość. Formalnie, od 1815r. Środa stała się ponownie częścią zaboru pruskiego, jako siedziba landratury. Ostatecznej rozbiórki murów miejskich dokonano w 1796 r. Ofiarą polityki nowych władz padły średzkie kościoły: pw. Św. Ducha (szpitalny, pomiędzy 1805 a 1810 r.) i pw. Wszystkich Świętych (po 1821 r.) oraz pierwszy średzki kościół pw. Św. Idziego (przed 1819 r). W 1815r. władze pruskie sekularyzowały także klasztor, a kościół pw. św. Krzyża zamknięto w roku 1823. Ludność miasta na przestrzeni 100 lat wzrosła prawie sześciokrotnie i osiągnęła w 1900r. około 6 tys. mieszkańców. Początkowo systematycznie wzrastała mniejszość żydowska, stanowiąc w 1840r. 16%, by w 1910r. stanowić już tylko 2,3% ogółu ludności. Od 1806r. Żydzi wyznania mojżeszowego, posiadali własną synagogę, którą w 1871r. zastąpił nowy, budynek. |
Z chwilą powstania Wielkiego Księstwa Poznańskiego poczęli, w Środzie, osiedlać się w większej ilości ewangelicy, którzy w 1910r. stanowili już prawie równie silną mniejszość, co Żydzi. W 1829r. korzystać mogli oni z domu modlitwy, którego funkcję pełnił otrzymany od magistratu, kościół św. Krzyża. Ponieważ obiekt był dość znacznie uszkodzony, dlatego też w 1881 r, sumptem gminy ewangelickiej, wybudowano nową świątynię. Walkę o utracone państwo mieszkańcy ziemi średzkiej rozpoczęli już w 1794 r, formując oddziały powstańcze, wspierające marsz Dąbrowskiego na Łabiszyn i Bydgoszcz, a następnie, w 1806r. uczestnicząc w działaniach insurekcyjnych prowadzonych przez generała Dąbrowskiego. W 1830r. pułkiem jazdy ochotników warszawskich w Warszawie dowodził pochodzący z Gorzykowa A. Brzeżański. Wybitnym synem ziemi średzkiej okazał się także I. Prądzyński (1792-1850), urodzony w Sannikach generał, zdolny strateg i inżynier, jeden z najwybitniejszych dowódców powstańczych. Głównym organizatorem przygotowań powstańczych Wiosny Ludów 1848r. na powiat został A. Brzeżański, organizując w Środzie obóz powstańczy, w sile ok. 9 tys. żoł., stanowiący połowę sił powstańczych. 11.IV.1848r. w Jarosławcu pod Środą, podpisano akt ugody, na mocy której m.in. obóz średzki przebazowano do Miłosławia. Agresywna postawa Prusaków, mimo podpisanej ugody, doprowadziła do wybuchu otwartego konfliktu zbrojnego, a następnie trzech decydujących bitew: pod Książem, Miłosławiem i Sokołowem. Ostatecznie, ostatnie oddziały polskie poddały się 10.V.1848 r. na terenie powiatu średzkiego.W trakcie Powstania Styczniowego zabór pruski został podzielony na 5 województw, pośród których znalazło się także województwo średzkie, najrozleglejsza jednostka administracyjna w historii ziemi średzkiej, której stolicą była Środa. Wielu Średzian aktywnie uczestniczyło także w walkach na terenie królestwa. W trakcie wszechogarniającej zabór pruski germanizacji | ![]() |
![]() |
niepochlebną rolę odegrał właściciel Klęki, od 1840r, H. Kennemann (1815-1910) określany patriarchą antypolskiego nacjonalizmu, współtwórca osławionej „Hakaty”. Wybitną rolę w pracy organicznikowskiej na rzecz zachowania polskości i promocji postaw patriotycznych odegrali księża kolegiaccy. Wymienić tu należy jedną z najwybitniejszych postaci w całej historii miasta ks. A. Szamarzewskiego (1832-1891), który położył zasługi na rzecz nowoczesnej ekonomi i gospodarki organizując w Środzie Towarzystwo Rzemieślnicze, zalążek późniejszej Kasy Oszczędności oraz Związek Spółek Zarobkowych i Gospodarczych, kluczowe narzędzie ekonomicznego oporu polskości wobec procesów germanizacyjnych w zaborze pruskim. Był także sprawnym administratorem parafii doprowadzając do uporządkowania i odnowienia średzkiej kolegiaty oraz organizacji nowego cmentarza poza murami miasta, na którym pierwsze pochówki przeprowadzono w 1805r. Rozwój Środy w XIX i na początku XX w. następował w trzech zasadniczych kierunkach: na południe od miasta, do stacji kolejowej na linii Poznań – Kluczbork (1875 r.) i cukrowni (1882 r.), na zachód, wzdłuż Przedmieścia Poznańskiego Nowego, oraz wzdłuż ulic: Pyzdrska (Dąbrowskiego), Graniczna (Żwirki i Wigury) i Wrzesińska (Wrzesińska i Daszyńskiego), łącząc d. przedmieścia pyzdrskie i gnieźnieńskie. Pomimo tak znacznych przemian przestrzenny rozwój miasta wyniósł niespełna 5%. W początkach XIXw. na czoło rzemieślników wysunęli się szewcy, którzy dysponowali 40 warsztatami. Istniało też kilka wiatraków, kuźni, gorzelni i browarów. Ogółem spisy wymieniają na początku XIXw. ponad 300 rzemieślników. Znaczenie rzemiosła jednak powoli malało wraz z rozpoczęciem rewolucji przemysłowej, którą była budowa cukrowni, uruchomionej 7.X.1880 r. Do sprawnego dostarczania płodów rolnych oddano do użytku w 1902r. pierwszą linię kolei wąskotorowej o długości 50km, łączącą Środę i Kobylepole k. Poznania. W 1885 r. powstała w Środzie pierwsza mleczarnia (w rękach niemieckich), która wykupiona została w 1906r. przez mleczarnię spółdzielczą powstałą rok wcześniej. Potwierdzone są też informacje o dwóch cegielniach, fabryce maszyn rolniczych, trzech olejarniach i wielu innych niewielkich zakładach, wykorzystujących nowe sposoby produkcji i wynalazek maszyny parowej. |
Z istotnych urządzeń komunalnych jako pierwsza, w l. 1902-3, powstała gazownia, zaś w l. 1910-11 wybudowano także wieżą ciśnień wraz siecią wodociągową, czerpiącą wodę ze studni artezyjskiej zlokalizowanej przy trakcie na Poznań. E. hr. Raczyński (1786-1845), właściciel Rogalina, mecenas kultury, wydawca, pisarz, żołnierz epoki napoleońskiej i polityk wybudował na wyspie na jeziora w Niezamyślu okazały dom w stylu szwajcarskim. Tutaj także, 20.I.1846 r, popełnił samobójstwo. W drugiej połowie tego wieku Niezamyśl i Zaniemyśl uległy połączeniu w jeden organizm miejski. W 1834r. nastąpił podział jedynej istniejącej szkoły na ludową szkołę katolicką i ludową szkołę ewangelicką, do której uczęszczały także dzieci wyznania mojżeszowego. W systemie oświaty występowało kilka szkół prywatnych oraz szkoła zawodowa. W l. 1908-1911, wobec ciągle wzrastającej liczby uczniów szkoły katolickiej zbudowano nowy, okazały gmach przy ulicy Lipowej. Wśród ziemian, przyczyniających się swą działalnością do podnoszenia poziomu rolnictwa, warto wymienić m.in. M. Jackowskiego (1815-1905), administrującego przez pewien czas majątkiem w Źrenicy pod Środą, patrona Kółek Rolniczych, społecznika i dydaktyka, a także J. Kraziewicza (1829-1895), założyciela pierwszego na ziemiach polskich kółka rolniczego (w Piasecznie, 1862r), administratora majątku w Murzynowie Leśnymi W. Wolniewicza (1814-1884), organicznika, współzałożyciela pism „Ziemianin” i „Orędownik”, właściciela Źrenicy pod Środą, współzałożyciela szkoły rolniczej w Żabikowie k. Poznania oraz twórcę poznańskiego Centralnego Towarzystwa Gospodarczego. W Polwicy k. Zaniemyśla przyszedł na świat poeta doby romantyzmu, najwybitniejszy wielkopolski przedstawiciel tego nurtu, R. W. Berwiński (1819-1879), aktywny uczestnik Wiosny Ludów, poseł do sejmu pruskiego i żołnierz dragonów otomańskich | ![]() |
hr. Bniński (1884-1942) z Gułtów, który pełnił swą funkcję w l. 1919-20. W 1923 r. powołany został na stanowisko wojewody poznańskiego, które piastował do 1928 r. W trakcie pełnienia urzędu kandydował na urząd prezydenta RP, by w wyborach przegrać w II turze z prof. I. Mościckim. Wybitną postacią życia politycznego dwudziestolecia międzywojennego w Środzie był burmistrz J. Polski (1886-1940), sprawujący tę funkcję od 22.X.1919r. przez całe dwudziestolecie. Zginął z rąk hitlerowców. Bezspornie, największym zakładem przemysłowym w całym okresie II RP była cukrownia, rozbudowana w l. 1926-30. Do 1921 r. na mapie średzkich firm pojawiły się także rzeźnia i Tkalnia, zapewniająca 1/3 krajowego zapotrzebowania polskiego przemysłu włókienniczego! Mleczarnia, po gruntownej modernizacji, wysunęła się na pierwsze miejsce w produkcji w Wielkopolsce. W poł. l. 30-tych funkcjonowały w Środzie ponadto: dwa młyny, dwa przedsiębiorstwa o profilu ślusarsko – kowalskim i około 30 innych, mniejszych zakładów produkcyjnych, głównie o profilu rzemieślniczym. Do II w. św. rozwijała się średzka kolej dojazdowa; wzrastała sieć kolejowa, której łączna długość linii wynosiła 119 km. Coraz większego znaczenia nabierała budowa urządzeń komunalnych. W l. 1926-28 zbudowano system kanalizacji, zaś w 1933r. oddano sieć hydrantów, co znacznie poprawiło warunki sanitarno-pożarowe miasta. Od 1919r. naukę prowadzono w siedmioklasowej szkole powszechnej (katolickiej) w budynku przy ulicy Lipowej, a od 1938 r. także w budynku Kasy Chorych przy ulicy Dąbrowskiego. Budynek d. Wyższej szkoły Miejskiej zaadoptowano na potrzeby Państwowego Gimnazjum Humanistycznego. | ![]() |
![]() |
W 1920r. z inicjatywy Wielkopolskiej Izby Rolniczej powstała także szkoła rolnicza, a na jej potrzeby zakupiono przy ulicy Kórnickiej grunt z przeznaczeniem na gospodarstwo szkolne. Ważną formą wychowania było harcerstwo. W Środzie istniały 4 drużyny harcerskie, skupiające ok. 500 harcerzy, organizujące w sezonie letnim liczne obozy na terenie Wielkopolski i poza nią. Rozliczne sukcesy na arenie lokalnej i ponadregionalnej święcili średzcy sportowcy zrzeszeni w klubach sportowych.W dniach 28-29.VI.1939r. odbył się Środzie zjazd katolicki archidiecezji gnieźnieńsko-poznańskiej, w którym uczestniczyły najwyższe władze kościelne z prymasem A. Hlondem na czele oraz ponad 6000 osób przyjezdnych z całej Polski. W 1934r. na mocy ustawy prawa miejskie stracił Zaniemyśl oraz Nowe Miasto. Od tej pory powiat średzki tworzyły dwa miasta (Środa i Kostrzyn) oraz siedem gmin wiejskich. Działania wojenne rozpoczęły się w Środzie 1.IX ok. godziny 12.30 nalotem, którego celem stał się dworzec kolejowy. Ponownego nalotu na te same cele dokonano 4 września. W obydwu bombardowaniach śmierć poniosło 13 mieszkańców miasta oraz 5 żołnierzy 55. poznańskiego pułku piechoty, który tego dnia przemieszczał się po trasie Września – Środa. Częściowo bomby spadły także na cukrownię. 9.IX miasto zostało zajęte przez armię niemiecką. W styczniu 1940r. ziemie Wielkopolski wraz z landraturą Środa utworzyły Warthegau włączony do Rzeszy Niemieckiej, którego namiestnikiem Warthegau został, urodzony w Środzie A. Greiser. (1897-1945). Niemalże od samego początku okupacji faszyści rozpoczęli represje i politykę |
terroru wobec mieszkańców Środy i okolic. Szczególnym echem odbiły się dwa mordy dokonane na mieszkańcach Środy i okolic w dn. 17.IX i 20.X.1939r, w których życie straciło 50 osób. Masowe zbrodnie hitlerowcy popełnili także w Pętkowie, Kostrzynie i Małej Górce. Już 8.XII.1939r. rozpoczęto przymusowe wysiedlenia mieszkańców Środy do Generalnej Guberni. Jak obliczono, ogółem objęły one 482 osoby ze Środy i ponad 4000 z terenu powiatu. Zamieszkujących Środę około 70 Żydów jeszcze w październiku 1939r. trafiło do Kalisza, a następnie do łódzkiego getta. Teren kirkutu zniszczono, a budynek synagogi zamieniono na magazyn. 3 oficerów pochodzących z terenu powiatu straciło także życie w Katyniu. Już w październiku 1939r. zorganizowano na ziemi średzkiej Tajne nauczanie. Niemieckie oficjalne szkoły dla dzieci polskich otwarto w Źrenicy i Kijewie, lecz zajęcia odbywały się nieregularnie. W Środzie utworzono szkoły dla dzieci niemieckich. Warunki konspiracji na okupowanej ziemi średzkiej nie należały do najłatwiejszych, |
na co wpływ miały: gęsta sieć dróg, dobrze rozwinięty system łączności, stosunkowo małe zalesienie i bliskość Poznania. Pomimo niesprzyjających okoliczności już jesienią 1939 r. zawiązały się pierwsze konspiracyjne ogniwa. Spotkania odbywały się m.in. w mieszkaniu J. Grabiasa (1886-1968), kupca średzkiego, działacza przedwojennego„Sokoła”, członka Rady Robotniczo-Żołnierskiej w 1918 r. Początkowe działania konspiracyjne sprowadzały się do niewielkich, jednorazowych i doraźnych akcji jak np.; ukrywanie sztandarów przedwojennych organizacji, palenie sprzętu harcerskiego, prowadzenie nasłuchu radiowego, a później także wydawanie fałszywych przepustek i dowodów tożsamości.Rozdrobnienie struktur konspiracyjnych nie wpływało pozytywnie na ich siłę, a mnogość różnych organizacji potęgowała poczucie ograniczonego zaufania konspiratorów, co utrudniało spotkania i konkretne działania. Świetnie rozumiał to F. Unrug (1887-1945) z Wyszakowa, powstaniec wielkopolski, działacz licznych |
przedwojennych organizacji, pełniący funkcję Szefa referatu Walki Cywilnej Biura Głównej Delegatury Rządu RP dla ziem wcielonych do III Rzeszy i faktyczny przywódca środowisk konspiracyjnych. W styczniu 1942r. decyzją sztabu okręgu poznańskiego ZWZ utworzono Inspektorat rejonowy ZWZ (od 14.II.1942-AK) na Środę, a funkcję koordynatora przy tworzeniu inspektoratu pełnił F. Unrug. W poł. 1943r. zorganizowany Inspektorat Środa skupiał ponad 500 żoł. i ok. 15 plutonów w terenie. Faktycznym szczytem działalności konspiracyjnej inspektoratu była akcja zrzutu broni amunicji przeprowadzona przez RAF z 14 na 15.IX.1943 r. Źle przygotowana i przeprowadzona akcja podjęcia zrzutu doprowadziła, w konsekwencji, do dekonspiracji i fali aresztowań. Jej skutkiem była zmiana kierownictwa, aresztowanie dużej liczby żołnierzy i przeniesienie sztabu na teren ziemi wrzesińskiej. Wśród licznych aresztowanych znalazł się także F. Unrug, zmarły w styczniu 1945r, w trakcie marszu ewakuacyjnego z KL Stuthoff. Piękną kartę konspiracyjną zapisał |
Choć początkowo panowały ogólnie euforystyczne nastroje, niemalże natychmiast dał o sobie znać mechanizm represji związany z nową władzą. Stąd większość żołnierzy AK pozostawało nadal w podziemiu, tworząc Wielkopolską Samodzielną Grupę Ochotniczą „Warta” zastępującą poznański okręg AK. Postrach budził Powiatowy Urząd Bezp. Publicznego, który w lutym 1945 r. rozpoczął masowe przesłuchania żołnierzy AK powracających z niemieckich więzień i zatrzymywanych w terenie. W trakcie Poznańskiego Czerwca 1956r. poległ w ulicznej demonstracji mieszkaniec Środy, student Politechniki Poznańskiej M. Dąbrowicz (1933-56). Po II w. św. ziemia średzka, z powiatem w granicach przedwojennych, znalazła się w województwie poznańskim. W 1949 r. znacjonalizowano kolejkę wąskotorową i w całości włączono w skład PKP. Odtąd zaczyna się jej powolny upadek, rozpoczęty wstrzymaniem ruchu osobowego na odcinkach normalnotorowych w 1968r. |
![]() |
W l. 1976-79
całkowicie
zlikwidowano torowisko. Także po zakończeniu
wojny prym wśród zakładów przemysłowych nadal
wiodła
cukrownia. Zniszczony w
czasie wojny zakład wielokrotnie modernizowano i rozbudowywano, także i
po 1990 r. W l. 1966-70 powstał nowy zakład,
Fabryka Galanterii Metalowej, który wkrótce po
uruchomieniu zmienił nazwę na
„Stomil”; głównym przedmiotem produkcji
były zawory
do dętek. W połowie l. 70., nastąpiła jego znaczna rozbudowa i
modernizacja. Wznowiona
produkcja w tkalni pozwoliła na wykonanie tutaj pierwszego powojennego
ożaglowania „Daru
Pomorza”. Wśród innych
średzkich firm okresu PRL-u
wymienić także warto „Przedsiębiorstwo Budownictwa
Rolniczego”, „Państwowy
Ośrodek Maszynowy”, mleczarnię, „Zakłady
Mięsne”,
oraz Przedsiębiorstwo Sprzętu
i Transportu Wodno-Melioracyjnego, powstałe w 1968 r. i filię
poznańskich
Zakładów Przemysłu Odzieżowego „Modena”
(niem.
Fabryka Konfekcji). W końcu l.
70. w Kijewie, zlokalizowano jedną z filii zrzeszenia
„Hortex”. 70% produkcji obejmował eksport. Wielka
industrializacja okresu PRL-u
doprowadziła do stagnacji w sektorze rzemieślniczym,
zaś powojenna
historia rolnictwa na ziemi średzkiej
upłynęła na kolektywizacji, uplastycznionej w idei wielkich obszarowo
Państwowych Gospodarstw Rolnych oraz rozwoju rolniczych
spółdzielni
produkcyjnych. Funkcję
akceleracyjną powstawania nowej, ciągłej zabudowy spełniały, podobnie
jak w
innych miastach, ciągi komunikacyjne takie jak: ul. 20. Października,
w całym
jej przebiegu, ale również ul.ul. Zamoyskich,
Niedziałkowskiego
i Kórnicka. Największymi inwestycjami
budownictwa wielorodzinnego były dwa osiedla mieszkaniowe: Osiedle
Młodych (2
poł. l. 70.) oraz znacznie większe, osiedle XXX – lecia
PRL
(od 1 poł. l.
80., obecnie Jagiellońskie,). Lata 70-te to też intensywny
rozwój
budownictwa jednorodzinnego przedwojennych dzielnic
„parcelki” i „korbole”.
Rozwój
zabudowy mieszkalnej w stronę przeciwną następował wzdłuż szlaku
komunikacyjnego do Gniezna, ale także na naturalnym przedłużeniu
traktów na
Pyzdry i Nowe Miasto. Budowę nowej
szkoły, tysiąclatki, zrealizowano w l. 1963-64. Warunki nauczania
należały w
mieście do trudnych, co potęgował fakt wzrostu liczby
mieszkańców w l. 70.
i pocz. l. 80. Pewną poprawę przyniosła rozbudowa SP nr 1
(1985-87) oraz SP
nr 3 (1987 r). Naukę kontynuowano także w budynku gimnazjum (od 1949 r.
Liceum Ogólnokształcące), a także w szkole rolniczej,
od 1959 r. funkcjonującej jako Technikum. Szkoła od 1978 r. prowadziła
proces
dydaktyczny w nowym kompleksie zlokalizowanym w pobliżu przedwojennego
internatu. Kilka razy swą lokalizacje zmieniała także szkoła zawodowa,
by
ostatecznie w 1991r, znaleźć się w nowym kompleksie szkolnym w pobliżu
technikum rolniczego. Godnym
kontynuatorem przedwojennych tradycji sportowych okazał się średzki
klub
sportowy Polonia, który święcił triumfy w hokeju na trawie
na
przestrzeni l.
50, 60 i 70, zdobywając najwyższe laury w skali kraju. Szpital
miejski
im. Józefa Dietla, po zakończeniu działań wojennych
pozostawał
własnością
szarytek, jednak w 1949r. został przejęty przez skarb państwa.
Postępujące w l.
80-tych trudności gospodarcze uniemożliwiły budowę nowego budynku
szpitala. W
1956r. w średzkim krajobrazie medycznym pojawiła się stacja pogotowia
ratunkowego, a w 1972 r. oddano do użytku nowy budynek ośrodka zdrowia.
Podobne
placówki oddano w 1 poł. l. 70. w Słupi Wielkiej i
Szlachcinie. Na niwie
kultury w powojennej historii Środy wyróżniały się: dom
kultury,
Średzkie Towarzystwo
Kulturalne i biblioteka powiatowa. Animacja życia kulturalnego w ramach
Domu
Kultury skupiała się głównie na organizacji sekcji i
zespołów, spośród których
największy sukces osiągnął zespół teatralny wystawiając w
1955 r.
spektakl
„Krakowiacy i Górale”. Na pocz. l.
70., oddano
do użytku nowe pomieszczenia
OK. Biblioteka Publiczna prowadziła aktywne studia o regionie i
kultywowała
regionalną tożsamość mieszkańców. Szczególną rolę
odgrywało i odgrywa zawiązane
w 1964 r. Średzkie Towarzystwo Kulturalne, skupiające
miłośników
regionu
średzkiego. Towarzystwo brało aktywny udział w animacji życia
kulturalnego,
organizując serie wykładów i sesji naukowych poruszających
tematykę historii
ziemi średzkiej. Organizowano także wystawy, prelekcje i spotkania z
wybitnymi
postaciami życia publicznego oraz publikowano cenne materiały
przybliżające
historię i współczesność ziemi średzkiej. Od 1998 r. pod
egidą
Towarzystwa ukazuje się Średzki
Kwartalnik Kulturalny, pismo o charakterze popularyzatorskim,
przybliżające i definiujące pojęcie regionalnej i kulturowej tożsamości
mieszkańców środy i jej regionu. W 1966 r. na bazie kilku
pomieszczeń SP w
Koszutach, we wnętrzu dworku z XVIII w. otwarto Muzeum Ziemi Średzkiej,
którego podstawą stały się zbiory
prywatne regionalisty F. Kosińskiego (1908-1980). Ważnym wydarzeniem w
życiu miasta były obchody 700-lecia
Środy zainaugurowane 14.IX.1967 r. W związku ze zbliżającymi się
obchodami
tysiąclecia państwa, już w 1949 r. w Gieczu rozpoczęto program badań
wykopaliskowych, których wynikiem były cenne
odkrycia, skutkujące utworzeniem rezerwatu archeologicznego. Liczba
mieszkańców miasta osiągnęła stan z 1939 r. dopiero w 1949 r,
odrabiając straty
demograficzne okresu wojny. Do 1968 r. liczba ludności zwiększyła się
niemalże o
50% co było jednak głównie wynikiem dodatniego bilansu
urodzeń
– zgonów.
Kolejny wzrost liczby mieszkańców, z 15 do 19 tys. w 1985 r.,
był
wynikiem
zwiększającej się roli ruchu migracyjnego ze wsi do miast, związanego
głównie z
oddaniem do użytku dużych zakładów przemysłowych. W
całkowicie nowej rzeczywistości odnalazła się średzka
wąskotorówka obchodząca w
2002 r. stulecie istnienia. Zachowany, 12 kilometrowy odcinek ze środy
do
Zaniemyśla wpisany został do rejestru zabytków, a podstawową
funkcją kolejki
stała się usługa turystyczna.W ostatnim
czasie głębokiej przemianie uległa struktura przemysłu przesuwając
akcenty z
wielko produkcyjnych fabryk w kierunku
mikroprzedsiębiorstw. Przekształceniom
uległ także system oświaty i służby zdrowia, na co wpływ miały
zasadnicze reformy z końca XX w. W
1997 r.
obchodzono 200-lecie Hymnu, odsłaniając pierwszy w Polsce pomnik
generała J. H. Dąbrowskiego. Sukcesy w
sporcie częściowo odnowił w latach 90-tych średzki KS Polonia,
zdobywając
mistrzostwo Polski juniorów w hali w 1993 i 1994 r. Dwaj
średzcy hokeiści wzięli
udział w Igrzyskach olimpijskich w Sydney w 2000 r.
* * *
|
Nieznacznie zmieniony tekst "Zarysu historii ziemi średzkiej" (wersja krótka przedstawiona na tej stronie) zamieszczona została w specjalistycznym czasopismie internetowym "Turystyka kulturowa" oraz na Wikipedii w haśle "Środa Wielkopolska" zgodnie z zasadami Licencji Creative Commons (CC-BY-SA 3.0). |
![]() |
![]() |
![]() |
![]() |
Zarys historii ziemi średzkiej
PDF (wersja krótka niniejszego opracowania ukazała się w specjalistycznym czasopiśmie internetowym "Turystyka kulturowa", a następnie po drobnych poprawkach jako część hasła "Środa Wielkopolska" w Wikipedii na licencji creative commons) |
Kanon
krajoznawczy ziemi średzkiej |
Środa, przyroda i
szlaki |
![]() |
Średzka Kolej Powiatowa. 114 lat wąskotorowego szlaku PDF |
7 cudów powiatu średzkiego | ![]() |
Obiekty ziemii
średzkiej |
![]() |
![]() |
![]() |
![]() |