Okolica bliższa

Charakterystyka powiatu >>
Środa w podziale fizyczno-geograficznym >>
7 cudów powiatu średzkiego >>
Kanon Krajoznawczy Ziemi Średzkiej >>		 Trasy rowerowe >>
Trasy samochodowe >>
Opis miejscowości >>

Środa Wielkopolska to stolica powiatu o powierzchni 623,87 km2, położonego w samym geometrycznym centrum podziału administracyjnego województwa wielkopolskiego. Powiat stanowi 2,1 % powierzchni województwa i 0,20 powierzchni Polski. Na tle kraju jest powiatem z przedziału małych i średnich, zaś w województwie plasuje to go na 28 miejscu spośród 35 istniejących powiatów. Skupia w swym organizmie 5 gmin: Dominowo (pow. 79,36 km2 – 12,7 % powiatu), Krzykosy (pow. 110,5 km2 – 17,7 % powiatu), Zaniemyśl (pow. 106,5 km2 – 17,1 % powiatu), Środę Wielkopolską (pow. 207,41 km2 – 33,2% powiatu) – położone na prawym brzegu Warty w ramach dwóch mezoregionów: Równiny Wrzesińskiej i Kotliny Śremskiej oraz gminę Nowe Miasto n. Wartą (pow. 120,08 km2 – 19,2% powiatu) – położoną na lewym brzegu Warty w ramach mezoregionu Wał Żerkowski. Administracyjnie powiat średzki graniczy z powiatami: wrzesińskim, jarocińskim, poznańskim i śremskim. Część powiatu tj. gmgm. Dominowo, Środa Wlkp i Zaniemyśl uznaje się obecnie za część Poznańskiego obszaru Metropolitanego (POM - tworzy go 45 gmin, w tym 10 miast powiatowych i 15 innych. Jego powierzchnia wynosi 6205 km2 i obejmuje 20,8 % powierzchni województwa, zamieszkuje go 39,7% ludności województwa). Głównym ciągiem komunikacyjnym jest droga krajowa nr 11 Poznań – Katowice przebiegająca od zachodnich granic gminy Środy Wlkp. do południowych granic gminy Nowe Miasto. Droga krajowa nr 11 przebiega na południe od miasta i stanowi jego obwodnicę. Podobne położenie i przebieg prezentuje również linia kolejowa Poznań – Kluczbork. Ponadto ważnymi szlakami komunikacyjnymi są: krzyżująca się w Środzie z drogą nr 11 droga wojewódzka nr 432 Września – Leszno oraz droga wojewódzka nr 436 Klęka – Pysząca. Północną część powiatu w gminie Dominowo na dystansie 13 km przecina autostrada A-2 (8 km od Środy Wlkp.). Autostrada przebiega w europejskim korytarzu transportowym nr 2 (Berlin - Kunowice - Poznań - Warszawa - Mińsk - Moskwa). Powiat zamieszkuje 59 149 (2020 r.) osób w tym w samej Środzie Wielkopolskiej 23 672 osób. Pod względem gęstości zaludnienia zajmuje 19 miejsce (exeqo z powiatem pleszewskim) w województwie wielkopolskim – 92 osób/km2.
Geografia powiatu >>
Obiekty ziemi średzkiej >>
Kanon Krajoznawczy Ziemi Średzkiej (PDF) >>

Winna Góra Teren powiatu jest w większości równinny, z wyraźnie zaznaczonymi, nielicznymi wzniesieniami. W rejonie przełomu Warty teren jest bardziej urozmaicony, pofałdowany – występują wydmy śródlądowe. Na lewym brzegu Warty teren jest względnie wyniesiony tworząc polodowcowe wzniesienia Wału Żerkowskiego. Najwyższym wzniesieniem powiatu jest Góra Górzno w  gminie Dominowo o wyniesieniu 124,2 m. n.p.m. Kolejne, wyraźne wzniesienia to Łysa Góra w gminie Zaniemyśl (106,1 m. n.p.m) i Góra Bismarck zwana także Konwaliową w gminie Krzykosy (99,8 m. n.p.m). System hydrologiczny powiatu tworzy 5 jezior  z których 4 znajdują się w polodowcowej rynnie  zaniemysko – kórnickiej (Raczyńskie – 84,4 ha, Wielkie Jeziory – 60,3 ha, Małe Jeziory – 44,3 ha i Łękno – 26,3 ha), zaś piąte jest sztucznym spiętrzeniem – zbiornikiem retencyjnym na rzece Moskawie. Sieć rzek tworzą: Moskawa zwana dawniej Źrenicą (56,4 km dł., przebieg południkowy z ujściem w Warcie), Struga Średzka zwana dawniej Moskawą (przebieg równoleżnikowy z ujściem do Moskawy) Wielka, zwana też Bardzianką (przebieg równoleżnikowy z ujściem do Moskawy) i Miłosławka (przebieg równoleżnikowy z ujściem do Moskawy). Podstawowy system odprowadzający wody tworzy przebieg Warty na granicy gmin Krzykosy i Nowe Miasto, na odcinku 28,9 km.
Pałac Mańkowskich w Winnej Górze pochodzacy z 1910r. Mańkowscy - potomkowie Generała Jana Henryka Dąbrowskiego wznieśli go na miejscu poprzedniej budowli, będącej siedziba biskupów poznańskich a później napoleońska donacja
dla bohatera hymnu.

Środkowa część powiatu (niewielki płd.-wsch. fragment gm. Środa, gm. Krzykosy i część gmgm. Zaniemyśl i Nowe Miasto) leży nad Głównym Zbiornikiem Wód Podziemnych nr 150 piętra czwartorzędowego. Powiat średzki reprezentuje jeden z najwyższych poziomów kultury rolnej województwa wielkopolskiego. 30% powierzchni rolnej reprezentują ziemie klasy II i III. Szczególnie widać to w gminie Dominowo, gdzie 85% powierzchni gminy tworzą użytki rolne, zaś gęstość zaludnienia jest jedną z najniższych w Wielkopolsce. Ma to między innymi odzwierciedlenie w funkcjonowaniu na terenie powiatu Centralnego Ośrodka Badań Odmian Roślin Uprawnych w Słupi Wielkiej oraz Stacji Doświadczalnej Instytutu Włókien Naturalnych w Pętkowie i Rolniczego Zakładu Doświadczalnego w Winnej Górze. Zielone płuca powiatu tworzą lasy będące otuliną przełomu Warty oraz rynny jezior kórnicko – zaniemyskich. 27% powierzchni gminy Krzykosy stanowią obszary leśne (przy 62% użytków rolnych). Łącznie lasy zajmują 10 225 ha w powiecie. Ochrona przyrody na terenie powiatu reprezentowana jest przede wszystkim przez Żerkowsko - Czeszewski Park Krajobrazowy którego część (6,9% powierzchni) leży w gminie Nowe Miasto. Słupia Wielka
2 km na płd-zach od Środy, w Słupi Wielkiej mieści się siedziba Centralnego Ośrodka Badań Odmian Roślin Uprawnych. To niezbity dowód wartości rolniczej powiatu. Tuż obok siedziby ośrodka mieści się stacja wąskotorowej kolejki Środa - Zaniemyśl.

Zaniemyśl  W części tej znajduje się także rezerwat faunistyczny "Dębno n. Wartą". Na południe od Środy, wzdłuż Strugi Średzkiej rozpościera się 120 hektarowy Obszar Chronionego Krajobrazu "Bagna Średzkie". Na terenie powiatu znajduje się 48 dworów i parków podworskich o łącznej powierzchni 185 ha oraz 272 pomniki przyrody.  Wśród dróg i zabytków powiatu promuje się około 10 oznaczonych i nieoznaczonych szlaków turystycznych o łącznej długości 95 km (prócz szlaków PTTK) oraz 8 lokalnych szlaków kulturowych. Środa Wlkp. jest także stolicą historyczno – geograficznego regionu pod nazwą „ziemia średzka”, który dało by się scharakteryzować jako region w dorzeczu Moskawy, Strugi Średzkiej i Bardzianki. Jego granice można osadzić pomiędzy Wartą – od ujścia Lutyni, zgodnie z jej biegiem, wzdłuż rynny jezior kórnicko – zaniemyskich (po ich południowej stronie), dalej południkowo obejmując Tulce do granic Swarzędza, północną stroną drogi Poznań – Września, obejmując Iwno i na powrót od Nekli przez Targową Górkę i Miłosław do Warty. Historyczną spuściznę tego regionu stanowią liczne zabytki: pojedyncze obiekty lub zespoły o znaczeniu krajowym do których zaliczyć należy: zespół obiektów wczesnopiastowskich w Gieczu będący Rezerwatem Archeologicznym, Oddziałem Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy i siedzibę donacji napoleońskiej J.H. Dąbrowskiego w Winnej Górze, z kościołem – miejscem pochówku wodza Legionów.  W centrum Środy Wlkp. znajduje się zespół obiektów związanych z funkcjonowaniem tego miasta jako miejsca sejmików szlacheckich do których należą: kolegiata pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP oraz 3 domki senatorskie z XVIII wieku. Większość znaczących obiektów zabytkowych ziemi średzkiej stanowi architektura sakralna min. kościoły: w Nowym  Mieście - pw. św. Trójcy (gotycki, XV w.), w Dębnie pw. Wniebowzięcia NMP (gotycki, I poł. XV w.), w Winnej Górze pw. Michała Archanioła (barokowy z 1766 roku), w Nietrzanowie pw. Wszystkich Świętych (barokowy z 1666 roku), w Mądrych pw. św. Jadwigi (neogotycki z 1897 roku) i w Solcu pw. św. Katarzyny (neoromański z 1908 roku). W historycznych granicach ziemi średzkiej znajduje się też 8 kościołów drewnianych w:
Zaniemyska Higea i średzki Dąbrowski (poniżej) to dwa wspaniałe przykłady na niepowtarzalność średzkich pomników. Posąg Higei, z twarzą Konstancji Raczyńskiej miał stać początkowo w Poznaniu jako dar Edwarda hr. Raczyńskiego. Ostatecznie, po śmierci fundatora Poznań musiał ufundować sobie kopię wspaniałej spiżowej Higei, bo oryginał, poróżniony ze społeczeństwem Raczyński zastrzegł na swoją mogiłę.


Jeden kościół znajduje się poza historyczną ziemią średzką, w :

Do innych obiektów wartych obejrzenia należy zaliczyć:

* * *

 Dąbrowski
Nigdzie w Polsce, nie uświadczysz pomnika Dąbrowskiego, prócz tego który stoi na trakcie winnogórskim  w Środzie.  Średzki Jan Henryk ze spiżu powstał w 200 lecie Mazurka Dąbrowskiego, w 1997r.

Bociania Góra
Bociania Góra, lokalne wzniesienie  w powiecie widziane już z poza granicy powiatu, z drogi krajowej nr 15, tuż po wyjeździe w Miłosławia. Tuż za Bocianią Górą, będącą sceną potyczek 1848 i 1863r. znajduje sie narodowy panteon - Winna Góra miejsce gdzie żył i dokonał żywota gen. Jan Henryk Dąbrowski. Tutaj także, w kaplicy miejscowego kościoła został pochowany. Widoczne u  podnóża góry stawy hodowlane należa już do powiatu wrzesińskiego (gm Miłosław).

jezioro średzkie
Zalew Średzki to zbiornik retencyjny o powierzchni 47 ha doskonale wypełniający także funkcje rekraacyjne. Większe jeziora polodowcowe znajdują się w gm. Zaniemyśl w tzw. rynnie jezior kórnicko - zaniemyskich.

kupiec średzki cukrownia
Nowoczesny budynek handlowy w stolicy powiatu - kupiec Średzki. Szkoda tylko że na etapie projektowania nie uwzględniono chociaż odrobinę historycznych uwarunkowań tego miejsca i wcześniejszej budowli. Kolejny przykład tradycji powiązanej z nowoczesnością - ponad stu letnią cukrownia z nowoczesnym silosem do cukru i pakownią.

kolegiata
Średzka duma - Gotycka Kolegiata pw. Wniebowziecia NMP z końca XV w.

Środa w podziale fizyczno - geograficznym

Koszuty Elementy ziemi, ze względu na ukształtowanie powierzchni, klimat, budowę geologiczną, czas powstania, rozwoju paleograficznego i wzajemne oddziaływanie tych czynników podzielono na regiony. Pierwszy, podziału Polski na regiony fizycznogeograficzne dokonał nie kto inny, jak nasz czołowy kronikarz Jan Długosz w dziele „Chorografia Regni Poloniae” w XV w. Długosz uczynił to tak przekonująco, że bez większych poprawek podział ten wykorzystywany był aż do XIXw. Wtedy to pojęcie regionów na nowo zdefiniował  Stanisław Staszic, w wydanej w 1815 roku książce „O ziemiorództwie Karpatów i innych gór i równin Polski”. Pod koniec XIX wieku nad zagadnieniem pochylił się uczony, profesor Uniwersytetu Lwowskiego A. Rehman, którego podział fizycznogeograficzny Polski wywarł spory wpływ na prace późniejszych geografów. W dwutomowym dziele zatytułowanym „Ziemie dawnej Polski i sąsiednich krajów słowiańskich pod względem fizycznogeograficznym" przedstawił nową koncepcję podziału Polski na regiony, w której kluczową rolę odgrywały cechy morfologiczne i hydrograficzne. Jego podział zamieszczony został w wydanej w 1912 roku przez Polską Akademię Umiejętności „Encyklopedii Polskiej”. Według tego podziału Środa leżała na „Pojezierzu 
Cztery kilometry na zachód od Środy znajdują się Koszuty, wieś ze wspaniałym zabytkiem, XVIII wiecznym modrzewiowym dworem w stylu polskim. W jego wnętrzach mieści się Muzeum Ziemi Średzkiej

Wielkopolsko-Kujawskim”, jednostce podziału odpowiadającej dzisiejszemu makroregionowi. Odzyskanie przez Polskę Niepodległości spowodowało prawdziwy wysyp nowych koncepcji podziału fizycznogeograficznego w nowych granicach. Już w 1922r. odbył się w Krakowie Zjazd Geografów, który przyjął jednoznaczny model podziału Polski na regiony. Gorzej jednak było z jego przyjęciem, bo brak było ku temu jednoznacznych wytycznych ustawodawczych i regulacji. Do wybuchu II w. św. w podręcznikach szkolnych panował prawdziwy bałagan. Do znanych międzywojennych badaczy należeli: Wacław Naukowski, Stanisław Lencewicz, Stanisław Srokowski i Stanisław Pawłowski, który opracował najpełniejszy po Rehmanie i odmienny od jego koncepcji, podział. Ostatnim, który przed II w. św. próbował uporządkować temat był wspomniany Stanisław Lencewicz, badacz, którego koncepcje wywarły spory wpływ na współczesną wizję podziału Polski  Kondrackiego. Po zakończeniu II w. św. i w nowej sytuacji terytorialnej Polski odbył się w 1946r I Ogólnopolski Zjazd Geograficzny we Wrocławiu. Zjazd nie wypracował wspólnego stanowiska, ale już w 1947r. S. Pietkiewicz przedstawił „Podział morfologiczny Polski Północnej i Środkowej.”  Według jego koncepcji region średzki leży na „Wysoczyźnie gnieźnieńskiej”, jednostce „podstawowej” oznaczonej IVB3. Kamieniem milowym było wznowienie w 1955 przedwojennej pracy Lencewicza z dostosowaniem do nowego kształtu granic w opracowaniu prof.  Jerzego Kondrackiego, pod tytułem „Geografia Fizyczna Polski”.  Pohercyńska Europa Środkowa
Pohercyńska Europa Środkowa (3)

Europa Wschodnia  Książkę wznawiano w latach 1959, 1962, 1964, 1978, 1980, 1981, 1988 początkowo jeszcze ze współautorstwem Lencewicza. To właśnie J. Kondracki opracował najpełniejszy i powszechnie przyjęty podział Polski. Zmarły w 1998 roku geograf, wywarł największy powojenny wpływ na kwestię badań geografii regionalnej i standaryzacji, a jako przedstawiciel Polski brał udział w pracach grupy ekspertów ONZ. Był to okres standaryzowania nazw geograficznych na świecie zainicjowany przez ONZ, która zorganizowała pierwszą międzynarodową konferencję ONZ w Genewie, 1967 rok. Wcześniej jednak w 1964 roku w Londynie na Międzynarodowym Kongresie Geograficznym zaproponowano fizyczno-geograficzny podział świata w układzie dziesiętnym. Ostatecznie nowy podział Polski, z uwzględnieniem propozycji podziału zaprezentowano w 1966r. na Międzynarodowym Sympozjum Geograficznym w Warszawie z udziałem przedstawicieli 24 krajów. Podział Kondrackiego, powszechnie przyjęty, ukazał się w „Atlasie Narodowym Polski” (1973-78) oraz wydanej przez PWN „Geografii Polski” (1991-1994). Do połowy lat 90-tych klasyfikacja regionów była przez badaczy traktowana wyłącznie przez pryzmat warunków przyrodniczych charakterystycznych dla danego regionu. To właśnie prof. Kondracki zwrócił jako pierwszy uwagę, że różnice w poszczególnych regionach tworzą obraz o wiele bardziej złożony.
Europa Wschodnia (8)

 Do jego prawidłowej oceny trzeba badać również takie zagadnienia jak: sposoby wykorzystania środowiska przyrodniczego, rozmieszczenie miast, użytkowanie rolnicze, przemysł, a więc te wszystkie cechy, które dało by się scharakteryzować relacją człowiek – środowisko. Tak również uczynił w najnowszym opracowaniu, wydanym tuż przed śmiercią, „Geografia Regionalna Polski”, będącym rozwinięciem i podsumowaniem jego wcześniejszych opracowań. W połowie lat dziewięćdziesiątych podział fizyczno-geograficzny Kondrackiego przyjęty został w najnowszym „Atlasie Rzeczypospolitej Polskiej”. W Polsce, właściwym organem do ustalania obowiązującego nazewnictwa geograficznego jest Komisja Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych przy Ministerstwie Spraw Wewnętrznych i Administracji, która publikuje obowiązujące nazwy w wydawnictwie "Nazwy Geograficzne RP" (na podstawie ustawy "O urzędowych nazwach miejscowości i obiektów fizjograficznych” Dz.U. 2003 nr 166 poz. 1612). W 1987 roku nazewnictwo Kondrackiego z niewielkimi zmianami przyjęte zostało przez komisję i opublikowane w 1991 roku we wspomnianym wydawnictwie. Prowadzeniem Państwowego Rejestru Nazw Geograficznych zajmuje się Główny Urząd Geodezji i Kartografii. Obecnie na etapie tworzenia jest Krajowy System Informacji Geograficznej (KSiG), który powstaje z inicjatywy Głównego Urzędu Geodezji i Kartografii na który składają się bazy danych geograficznych min.: Karpaty i oaczające zapadliska
Karpaty i otaczające zapadliska (5)

prowincje
  • Bank Danych Ogólnogeograficznych
  • Baza Danych wektorowych
  • Baza Danych Topograficznych
  • Ortofotomapa
  • Ewidencja Gruntów i Budynków
  • Mapa zasadnicza (skale 1:500 – 1:5000)

Pomimo dość dużej standaryzacji nadal pokutuje w tym zakresie wiele przeinaczeń i dowolności, a sytuacja łudząco przypomina tę sprzed II w. św. Jak więc naprawdę należy interpretować położenie naszego regionu? Na oficjalnej stronie Starostwa Powiatowego czytamy min "Ziemia średzka położona jest geograficznie na terenie Pojezierza Gnieźnieńskiego, subregionu Pojezierza Wielkopolskiego. Część północna to Równina  Wrzesińska urozmaicona na południowym zachodzie długą rynną jezior Zaniemysko-Kórnickich." W tym zdaniu tkwi oczywisty błąd, a podobne błędy spotkać można w wielu wydawnictwach. Pojezierze Gnieźnieńskie, owszem, jest częścią Pojezierza Wielkopolskiego, ale nijak ma się do Równiny Wrzesińskiej, z którą tylko graniczy i która jest jednostką podziału tego samego rzędu.
Prowincje na obszarze RP. Linią zieloną zaznaczono granice megaregionów,
linią czerwoną - granice prowincji.

Ale po kolei. Przedstawiony przez J. Kondrackiego podział opiera się o numerację regionów w systemie dziesiętnym oraz hierarchicznie skonstruowanym systemie podstawowych jednostek: megaregion, prowincja, podprowincja, makroregion, mezoregion i mikroregion. W niektórych miejscach wyróżnić można jeszcze tzw frakcję krajobrazową (komórkę). W systemie tym Europa (jako część świata – ustalenia międzynarodowe) oznaczona jest symbolem 1-924 i dzieli się na obszary oznaczone kolejno cyframi 1-9, nazwane megaregionami:

  • Europa Północna (ozn. 1)
  • Atlantycka Europa Zachodnia (ozn. 2)
  • Pohercyńska Europa Środkowa (ozn. 3)
  • Alpy i otaczające zapadliska (ozn. 4)
  • Karpaty i otaczające zapadliska (ozn. 5)
  • Europa Południowa (ozn. 6)
  • Krym i Kaukaz (ozn. 7)
  • Europa Wschodnia (ozn. 8)
  • Ural i Nowa Ziemia (ozn. 9)
Większa część terytorium Polski, wraz z całą Wielkopolską należy do megaregionu „Pohercyńska Europa Środkowa” oznaczonego numerem 3. Pozostała część powierzchni Polski leży w granicach dwóch megaregionów: „Karpaty i otaczające zapadliska” (nr 5) i „Europa Wschodnia” (nr 8). Skupimy się oczywiście na regionie, w granicach którego leży Wielkopolska i Środa Wielkopolska.
mezoregiony
Schemat granic mezoregionów (linia przerywana)
Linią ciągłą zaznaczono granice makroregionów, linią ciągłą pogrubioną - granice podprowincji.

regionalizacja Kondrackiego

 Kolejnym więc szczeblem podziału są prowincje – jednostki swą wielkością również z reguły wychodzące poza granice administracyjne państw. Oznaczane są podobnie jak megaregiony cyfrą od 1 do 9 i w połączeniu z cyfrą megaregionu tworzą dwucyfrową liczbę indeksacyjną dla danej prowincji. W skład „Pohercyńskiej Europy Środkowej” wchodzą 4 prowincje, z których tylko 3 pokrywają obszary RP

  • Niż Środkowoeuropejski (ozn. 31)
  • Masyw Czeski (ozn. 33)
  • Wyżyny Polskie (ozn. 34)

Wielkopolska, zarówno w swych historycznych jak i współczesnych granicach, leży na „Niżu Środkowoeuropejskim”, stąd to właśnie ta prowincja będzie przedmiotem naszego zainteresowania. W jej skład wchodzą, na obszarze RP, następujące podprowincje: „Pojezierza Południowobałtyckie” oznaczone numerem 314 (Część północna woj. wielkopolskiego, zanotecka), „Pojezierza Południowobałtyckie” oznaczona numerem 315 (Część środkowa woj. Wielkopolskiego).

Skąd ten dualizm? Otóż dla lepszego rozróżnienia północnej części pojezierzy od południowej podzielono tę prowincję na dwie części, oznaczone numerami 314 i 315, jednak z tą samą nazwą dla obu podprowincji. Granica pomiędzy nimi przebiega mniej więcej na dolnej Warcie, na Noteci, fragmencie środkowego biegu Wisły (pomiędzy Bydgoszczą a Grudziądzem), a następnie z Grudziądza do granicy megaregionu około Ostródy. Południowa część Wielkopolski (mniej więcej od równoleżnikowego przebiegu środkowej Warty) leży w granicach podprowincji „Niziny Środkowopolskie” oznaczonej numerem 318. Teraz zbliżamy się już do poziomu powiatu, aby go jednak osiągnąć musimy zwiększyć skalę naszej mapy do poziomu makroregionów. Interesować nas przy tym będzie ta podprowincja w której leży Powiat Średzki czyli „Pojezierza Południowobałtyckie” (315). Podprowincja ta składa się z następujących makroregionów (na terytorium RP):

  • Pradolina Toruńsko – Eberswaldzka (ozn. 315.3)
  • Pojezierze Lubuskie (ozn. 315.4)
  • Pojezierze Wielkopolskie (ozn. 315.5)
  • Pradolina Warciańsko – Odrzańska (ozn. 315.6)
  • Wzniesienia Zielonogórskie (ozn. 315.7)
  • Pojezierze Leszczyńskie (ozn. 315.8)
 Koszuty
W Koszutach przy drodze krajowej nr jedenaście znajduje się grupa koźlaków  przeniesionych tutaj z terenu Ziemi Średzkiej.

łabędzie

Z tych sześciu makroregionów nas najbardziej interesują trzy: „Pojezierza Wielkopolskie” (5), „Pradolina Warciańsko-Odrzańska” (6) i „Pojezierza Leszczyńskie” (8). To właśnie w granicach tych trzech makroregionów leży Powiat Średzki. Jego część północna, od Dzierznicy na północy do doliny Warty leży w granicach „Pojezierza Wielkopolskiego” (315.5). Część południowa (fragmenty gmin Krzykosy i Nowe Miasto n. Wartą) leży w pasie doliny Warty, który jest częścią min „Pradoliny Warciańsko-Odrzańskiej” (315.6). Południowa, niewielka część gminy Nowe Miasto n. Wartą leży w makroregionie „Pojezierze Leszczyńskie”. Aby jednak lepiej zidentyfikować różnice w terenie należy sięgnąć jaszcze głębiej do szczebla mezoregionów. Powiat Średzki w swej północnej części (od Dzierżnicy do Warty) leży w granicach „Równiny Wrzesińskiej” (nr 315.56). Południowe rubieże gminy Krzykosy i północne gminy Nowe Miasto n. Wartą to „Kotlina Śremska” (315.64), zaś południowa część gminy Nowe Miasto n. Wartą to „Wał Żerkowski” (315.84).

* * *
Folwark Budziaki w Środzie, dawną funkcję gospodarczą zastapiono tutaj (choć nie do końca) funkcją mieszkalno - rekraacyjną - wszak dziś to niemalże środek miasta.

7 cudów powiatu średzkiego

W II w p.n.e. świat hellenistyczny - dla Greków cały ówcześnie znany świat - był w rozkwicie. Na horyzoncie jawiło się już nowe imperium, prężna republika, która chłonąc hellenizm pełną piersią, niebawem na długie stulecia, stać się miała władczynią całego ówcześnie znanego świata. Świat ten był już ukształtowany; kwitnął handel, nauka i sztuka. Swe wielkie dokonania miała już za sobą także architektura. Dokonania te były na tyle wielkie, że w świecie hellenistycznym było o nich głośno. Budzące powszechny podziw budowle, takie jak Wielkie Piramidy w Gizeh czy latarnia morska na wyspie Faros u wrót Aleksandrii, stały się miejscem, powszechnie wyzwolonej, w hellenistyczno – rzymskim świecie, turystyki. Ugruntowaniem wiedzy o tych wspaniałych budowlach zajął się niejaki Antypater z Sydonu, poeta grecki, który stworzył pierwszą znaną listę Siedmiu Cudów Świata Starożytnego. Co ciekawe lista z niewielkimi zmianami, dokonanymi głównie w średniowieczu, przetrwała do współczesności. Niestety, tylko lista i dość ugruntowana wiedza o obiektach, które zawierała, bo z rzeczywistych obiektów przetrwał tylko jeden – egipskie piramidy w Gizeh. Wzorem Antypatera z Sydonu i jego listy już w średniowieczu powstawać zaczęły także inne spisy, w tym lista cudów, które zawierała takie obiekty jak Haga Sophia czy Stonehenge. Magia tych elitarnych spisów obiektów zachwycających całą ludzkość działa do dzisiaj. W 2001 roku  Szwajcar Bernard Weber powołał fundację New 7 Wonders, której celem stała się m.in. zabawa w wyznaczenie siedmiu nowych cudów. Zabawa ta ma jednak głębsze dno, bo fundacja przyjęła do realizacji zupełnie słuszną skądinąd ideę ochrony dziedzictwa naszej planety poprzez jego promocję. Jednym z aktualnych programów fundacji jest stworzenie wirtualnego posągu Buddy zniszczonego przez Talibów w Afganistanie. Poszukiwanie siedmiu nowych cudów świata prowadzone jest w dwóch zasadniczych obszarach: przyrody, w którym nominowany jest m.in. obszar Wielkich Jezior Mazurskich i Puszcza Amazońska oraz dziedzictwa kulturowego, który promuje tak znane budowle jak Angkor Wat, Statuę Wolności czy bajkowy zamek Neuschwanstein.
 7 cudów powiatu średzkiego

Co ciekawe w obszarze dziedzictwa kulturowego nominowane są także Piramidy w Gizeh – te same które błyszczały na pierwszej tego typu liście. Lista siedmiu cudów świata starożytnego była swoistym przewodnikiem turystycznym. Wybrane siedem cudów współczesności stanowić będzie nową elitę.
A jak to jest z powiatem średzkim; czy mamy czym się pochwalić w skali lokalnej? Ależ oczywiście! Subiektywnie wybraliśmy 7 cudów powiatu średzkiego, które sfotografowaliśmy. Cóż to za obiekty i jak znalazły się na naszej liście? Zastanówmy się. Kiedy myślimy o Środzie, co przychodzi nam na myśl jako pierwsze lub innymi słowy, co kojarzy nam się ze Środą… 
Kolegiata w Środzie
Bez dwóch zdań: kolegiata! To przecież symbol miasta, gotycka świątynia o prawie sześciuset letniej historii na trwałe wpisała się w jego  krajobraz i historię. Przez prawie 400 lat stanowiła centrum szlacheckiej demokracji, w którym odbywały się jedne z najważniejszych w całej Rzeczypospolitej sejmiki ziemskie. To właśnie tutaj szlachta uchwalała postanowienia, które później sejm koronny zatwierdzał jako prawo stanowione, którego przestrzegać musiał szlachcic na zagrodzie, wojewoda i król.
Kolegiata w Środzie Kolegiata w Środzie

Kolegiata w Środzie

Kolegiata w Środzie Kolegiata w Środzie

Kolegiata w Środzie
Kolegiata w Środzie Kolegiata w Środzie

Dwór w Koszutach
XVIII wieczny, drewniany, modrzewiowy, alkierzowy dwór w układzie polskim w Koszutach.
Należy do najpiękniejszych spośród niewielu zachowanych tego typu obiektów w Polsce.
Dwór w Koszutach
Dwór w Koszutach Dwór w Koszutach
Dwór w Koszutach
Dwór w Koszutach
Dwór w Koszutach1
Dwór w Koszutach
Dwór w Koszutach
Dwór w Koszutach

Pałac J.H. Dąbrowskiego w Winnogórze
Pałac Mańkowskich w Winnej Górze powstał w 1910 z inicjatywy prawnuka generała Jana Henryka Dąbrowskiego - bohatera Hymnu. Henryk Mańkowski zbudował nowy pałac na miejscu starego, który wraz z dobrami winnogórskimi podarowany został przez Napoleona w 1807r.  twórcy Legionów Polskich we Włoszech jako tzw. donacja  - dowód uznania zasług. Za życia generała winnogórski pałac stał się panteonem narodowych pamiątek i miejscem kultywowania narodowej tożsamości. Kult pamięci o generale pieczołowicie pielęgnowali potomkowie, a zwłaszcza Henryk Mańkowski. W 1818r. gen. Dąbrowski dokonał żywota i pochowany został w krypcie miejscowego, barokowego kościoła pw. św. Michała Archanioła. W 1863r. zwłoki generała przeniesiono do kaplicy grobowej zbudowanej przy zach. nawie wg. projektu Seweryna Mielżyńskiego. Serce genarała spoczywa w specjalnej urnie  w podziemiach kościola św. Wojciecha w Poznaniu czyli na tzw. "poznańskiej skałce" - panteonie wybitnych wielkopolan.
Kościół z kaplicą grobową J.H. Dąbrowskiego w Winnogórze
Pałac J.H. Dąbrowskiego w Winnogórze
Pałac J.H. Dąbrowskiego w Winnogórze
Pałac J.H. Dąbrowskiego w Winnogórze
Pałac J.H. Dąbrowskiego w Winnogórze
Pałac J.H. Dąbrowskiego w Winnogórze

Mączniki - drewniany kościół
Kolejnym cudem są naszym zdaniem drewniane kościółki położone w powiecie. Jest ich obecnie sześć i znajdują się w: Mącznikach, Bagrowie, Gieczu, Murzynowie Kościelnym, Śnieciskach i Boguszynku. Każdy z nich stanowi małą architektoniczą perełkę - dzieło mistrzów ciesiółki  sprzed dwustu lat. Wszystkie z nich to kościółki wiejskie, a swym położeniem i formą architektoniczną stanowią o pięknie kształtowanego przez stulecia wielkopolskiego krajobrazu. W bezpośredniej bliskości powiatu znajduje się jeszcze osiem takich obiektów.
Mączniki - drewniany kościół
Zrębowy kościół pw.św.Wawrzyńca w Mącznikach. Jest najstarszy na terenie powiatu i ziemi średzkiej i pochodzi z 1700r.
Mączniki - drewniany kościół
Mączniki
Śnieciska - drewniany kościół
Zrębowy kościół pw. św. Marcina w Śnieciskach powstał 67 lat po świątyni w Mącznikach. W kruchcie świątyni zachowała się urokliwa inskrypcja złożona ręką miejscowego majstra ciesielskiego Jana Ślumskiego (Ślomskiego?), który w prostym wierszu polecił swą pracę, siebie i rodzinę Bogu.
Śnieciska - drewniany kościół
Śnieciska

Giecz - siedziba pierwszych Piastów
Jeszcze nie było Gniezna i tego co historycy później nazwali państwem gnieźnieńskim, gdy mieszkowi antenaci poczeli wznosić giecką warownię. Przetrwała burzę organizacyjnych początków państwa pierwszych piastów gdy masowo wycinano w pień grody niedostosowane położeniem do koncepcji obronnej nowego, szybko rosnącego w siłę  państwa. Być może tutaj odbyć miał się chrzest, bo rozpoczęto budowę palatium z kaplicą, takiego samego jakie później (a może równoczesnie?) wybudowano na Ostrowie Lednickim. Budowę z niewyjaśnionych przyczyn przerwano. Na przełomie X i XI w w grodzie wzniesiono imponujących rozmiarów kamienny kościół z kryptą relikwiarzową w podziemiach oltarza. Wraz z Gnieznem, Poznaniem, Ostrowem Lednickim stanowił jeden z tzw. grodów centralnych, które tworzyły coś na kształt rozproszonej stolicy państwa (ideową, religijną stolicą było Gniezno). W 1038r najazd czeskiego Brzetysława ruinuje warownię, która odbudowana staje się później stolicą kasztelanii fukcjonującej formalnie do końca XVIIIw.
Giecz - siedziba pierwszych Piastów Giecz - siedziba pierwszych Piastów
Giecz - siedziba pierwszych Piastów
Giecz - siedziba pierwszych Piastów Giecz - siedziba pierwszych Piastów
Giecz - siedziba pierwszych Piastów
Na terenie jednego z podgrodzi powstała osada handlowa, w której centrum stanowił już w pocz. XI wieku romański kościół pw. NMP i św. Mikołaja. Obecny kościół pochodzący z XII wieku jest drugą świątynią zbudowaną w tym miejscu. Na miejscowym cmentarzu pochowani są m.in Stanisław Hebanowski, znany wielkopolski architekt i jego wnuk również Stanisław, teatrolog, reżyser, długoletni dyrektor Teatru Wybrzeże w Gdańsku
Giecz - siedziba pierwszych Piastów
Giecz - siedziba pierwszych Piastów

średzka wąskotorówka
Grubo ponad sto lat pod parą! Średzka Wąskotorówka stanowi jeden z lepiej zachowanych czynnych zabytków kolejnictwa. Zbudowana w 1902 roku na potrzeby głównie rolnictwa i systematycznie rozbudowywana w pocz. XXw linia osiągnęła swe apogeum pod koniec l. 20-tych  licząc 120 km dlugości, kilkadziesiąt stacji, kilka mostów, kilkukilometrowy system normalnotorowy na terenie Poznania, przeładownię styczną do normalnotorowej linii Poznań - Kluczbork i wiele innych obiektow infrastruktury. Dziś to ledwie i aż 14 km ze Środy do położonego w rynnie jezior kórnicko - zaniemyskich urokliwego Zaniemyśla. Ale dawna świetność to dziś wspaniały produkt turystyczny!
Giecz - siedziba pierwszych Piastów
średzka wąskotorówka
średzka wąskotorówka
sredzka wąskotoróka
średzka wąskotorówka

Wyspa Edwarda w Zaniemyślu
Ten przepiękny drewniany dom w stylu szwajcarskim powstał z inicjatywy Edwarda hr. Raczyńskiego - wielkiego patrioty, społecznika i mecenasa kultury. Zbudowany na wyspie o nazwie Grunt położonej urokliwie wsród toni zaniemyskiego jeziora stał się mimowolnym świadkiem tragedi hrabiego, który przygnieciony bezpodstawnymi atakami ze strony współrodaków popełnił na jego progu samobójstwo. Wyspa zwie się dziś Wyspą Edwarda, a jezioro Jeziorem Raczyńskim i stanowi pierwsze w długiej polodowcowej rynnie jezior kórnicko - zaniemyskich.
Wyspa Edwarda w Zaniemyślu
Wyspa Edwarda w Zaniemyślu
Grobowiec Edwarda hr. Raczyńskiego przy neogotyckim kościele pw. św. Wawrzyńca w Zaniemyślu.
Na cokole znajduje się posag Higei, greckiej bogini, której rzeźbiarz nadał cechy twarzy Konstancji -  żony Edwarda. Stąd
zrozumiała staje się inskrypcja umieszczona u nog Higei ("Żona pilnuje temczasem zwłok męża i błaga modlitwy dla niego").
Wyspa Edwarda w Zaniemyślu Galeria Środy >>
Skansen miniatur w Pobiedziskach - galeria >>
Środa i ziemia średzka - historia >>
Obiekty ziemi średzkiej >>

Kanon Krajoznawczy Ziemi Średzkiej

Kanon Krajoznawczy Ziemi Średzkiej to kulturowy szlak turystyczny, który po raz pierwszy zdefiniowaliśmy w ramach naszego portalu. Choć rozbieżny historycznie skupia jednak obiekty według schematu 1000 letnich dziejów tej części wielkopolski, w której jak w soczewce zawarta została opowieść o narodowej świadomości. Niestety, choć byśmy bardzo tego chcieli, nie mamy mocy sprawczej, by wytyczyć i oznaczyć realnie obiekty szlaku i drogi do nich prowadzące. Tym samym, z naukowego punktu widzenia szlak nasz pozostaje szlakiem wirtualnym. Żywimy nadzieję, że może jednak kiedyś władze samorządowe, stowarzyszenia lub organizacje zdecydują się „zagospodarować” nasz szlak i sprawić, by w pełnym zakresie stał się realnym produktem turystycznym. Punktem startu uczyniliśmy Koszuty, ale główną bazą, ze względów praktycznych pozostaje centrum regionu – Środa Wielkopolska: tu warto przenocować, tu warto zjeść i stąd warto wyruszyć na szlak.

Giecz, Koszuty, Środa Wielkopolska, Winna Góra – zdawać by się mogło, że nie istnieje wspólny mianownik, oczywiście prócz terytorialnego, dla połączenia tych pozornie odległych w przestrzeni historycznej miejsc.

    Oto mamy Giecz, piastowskie dominium, jedna z książęcych stolic z czasów gdy państwo polskie wychodziło dopiero z mroków prehistorii na arenę dziejów. 

    Mamy Winną Górę Jana Henryka Dąbrowskiego, odległą od Giecza raptem o 17 km, jeśli liczyć pokonywaną odległość i aż 8 wieków jeśli dorzucimy jeszcze czwarty wymiar. Od powstania państwa, poprzez rozbicie dzielnicowe i ponowne zjednoczenie, Rzeczpospolitą szlachecką i potęgę Obojga Narodów, do katastrofy upadku i czasu bohaterów, walczących o wskrzeszenie ojczyzny – tyle dzieli miejsce życia i śmierci wodza Legionów i bohatera hymnu od miejsca rodzącej się potęgi Piastów. 800 lat od powstania Polski w sensie terytorialnym do powstania narodu o to terytorium walczącego.

Koszuty
Modrzewiowy, XVIII wieczny dwór w Koszutach to jeden z nielicznych zachowanych oryginalnych dworów w układzie polskim i bez wątpienia jeden z najpiękniejszych wśród zachowanych.

Winna Góra
 W podobnej odległości, tym razem na zachód leży niewielka wieś Koszuty. W kępie zieleni, bokiem do przechodzącej przez wieś drogi stoi „dwór szlachecki, z drzewa lecz podmurowany”, modrzewiowy, alkierzowy, przepięknej urody. Stojąc przed frontową ścianą tego osiemnastowiecznego dworku nietrudno wyobrazić sobie te wszystkie pokolenia, te wszystkie zacne herbowe rody, te jak mawiał Kaczmarski, „podgolone łby” wąsali, co mają do „szabel przyrośnięte pięści”. Chwila zadumy przed tym dworkiem wystarczy by nabrać świadomości, że ta perełka staropolskiej architektury to symbol szlacheckiego gniazda, królestwa w mikroskali, siedziba tych, którzy swoistym konglomeratem dumy, praw i poczucia demokracji doprowadzili, ledwo zjednoczone po rozbiciu, państewko łokietkowe do szczytu potęgi Rzeczpospolitej Obojga Narodów, mierzonej prawie milionem kilometrów kwadratowych.
    I wreszcie centrum tego obszaru, 12 km na południe od Giecza, 12 km na zachód od Winnej Góry i 5 km na wschód od Koszut znajduje się stolica tego regionu Środa Wielkopolska. Miasto dziś powiatowe, dwudziestokilkutysięczne z pamiątkami wielkiej przeszłości. Opodal rynku wnosi się XV wieczna gotycka kolegiata z 36 m kubiczną wieżą, zakończoną „jagiellonowską” attyką i dostawioną do korpusu, renesansową ośmioboczną kaplicą grobową Gostomskich. To właśnie wnętrze tej świątyni i jej drewnianej poprzedniczki przez ponad 400 lat stanowiło serce politycznego życia Rzeczypospolitej Szlacheckiej. Tutaj, zbierająca się na wzajemne „ucieranie”, i szukanie porozumienia szlachta, współdecydowała o losach tej ziemi, Wielkopolski, Korony i całego ówczesnego państwa.
Kaplica grobowa Jana Henryka Dąbrowskiego przy barokowym kościele pw. św. Michała Archanioła w Winnej Górze. Serce wodza Legionów spoczywa dziś w krypcie zasłużonych Wielkopolan na "poznańskiej skałce". W kaplicy winnogórskiego kościoła doczesne szczątki generała skrywa wspaniały grobowiec przypominający słynny monument Scypiona Barbatusa.

  Tutaj, czasem i kilka razy w roku zjeżdżała szlachta ze swych dworkowych pieleszy by wziąć udział w swym świętym i odwiecznym prawie do samostanowienia, do bycia odpowiedzialnym za ten ogromny obszar Rzeczypospolitej. Jeśli Koszuty można by uznać za typową szlachecką sprawę prywatną, to Środa z pewnością była pro publico bono. Tak oto na przestrzeni niespełna 150 km2, historia zataczała olbrzymie koła, zaplatając kobierzec tysiąca lat trwania państwa. Teraz już łatwo zrozumieć, że odwiedzając te cztery miejsca odwiedzamy całe 1000 lat historii, czytając podręcznik stron ojczystych, choć symbolicznie to jednak w całości. Jest to więc niewielka w sensie przestrzennym, 35 km trasa turystyczna i swoista tysiącletnia podróż poprzez czas, historię i narodową tożsamość.


* * *


Czas ruszać w drogę...
 Giecz
Wyeksponowane w trakcie badań milenijnych ruiny fundamentów nigdy nie dokończonego palatium w Gieczu. Czy stąd pochodzili Piastowie i czy właśnie tutaj miał pierwotnie odbyć się chrzest mieszkowej drużyny? Wiele na to wskazuje.

kolegiata
Gotycka kolegiata pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Środzie widziała niejedno. Przez prawie 400 lat stanowiła centrum demokracji szlacheckiej państwa, które w szczytowym okresie swego rozwoju mierzone było prawie milionem kilometrów kwadratowych.

mapa

start

motto Wieś Koszuty, położona 5 km na zachód od granic Środy znana jest w Polsce dzięki wspaniale zachowanemu XVIII wiecznemu dworowi. Schowany w gąszczu zieleni, rewitalizowanego parku, alkierzowa, modrzewiowa, siedziba ziemiańska w stylu polskim jest jednym z najpiękniejszych tego typu obiektów w Polsce. Stąd też nie dziwi, że położone przy ruchliwej trasie Koszuty są często odwiedzane przez turystów podróżujących z Poznania w stronę Katowic i na odwrót. Nazwa wsi pochodzi od słowa koszut oznaczającego jelenia. Pierwsi właściciele jednoznacznie identyfikowani w zachowanych dokumentach archiwalnych to Koszutcy h. Leszczyna, którzy gospodarzyli tutaj od XV wieku do końca XVII wieku. 

 W  pomroce dziejów ginie dziś moment powstania pierwszej siedziby Koszutckich, wiadomo natomiast, że w XVI wieku zbudowali oni tutaj dwór, o którym krótkie zachowane wzmianki pojawiają się dopiero w 1 połowie XVIII wieku. O XVI wiecznej metryce dworu wnioskujemy, pośrednio, dzięki odnalezionej w 1902 roku, podczas remontu dworu, belce z wyrytą datą 1567r. Właścicielami wsi byli wtedy m.in słynna kórnicka „Biała Dama” czyli Teofila z Szołdrskich Potulicka, a później Józef Strzelecki. Prawdopodobnie około 1760 roku dwór ten pozostawał już w ruinie co spowodowało jego rozbiórkę i budowę kolejnej siedziby na starych fundamentach. Być może do budowy nowego dworu użyto elementów starej budowli co mogłoby tłumaczyć  znalezisko z 1902 roku. Nowy dwór wzniesiono dla Józefa Zabłockiego. Istnieją także przesłanki, że w tym samym czasie wzniesiono także nowy kościół konstrukcji drewnianej, który zastąpił dotychczasowy, również pozostający w opłakanym stanie. Nowo powstały dwór był okazalszy, bardziej reprezentacyjny od swego poprzednika – zmieniały się epoki, mentalność szlachty, a nade wszystko jej zasobność.  Koszuty
"Dwór szlachecki, z drzewa lecz podmurowany..."

Koszuty
 Dwór umieszczono w tym samym miejscu co poprzednie założenie, również z częściowym wykorzystaniem istniejących fundamentów oraz identyczną orientacją. Dwór właściwy nakryty był czterospadowym, łamanym dachem, zaś w elewacji północnej występowały dwa ryzalitowe  alkierze nakryte osobnymi baniastymi dachami. Przebudowy domu dokonał prawdopodobnie przed 1827 rokiem Antoni Świsztulski, który przejął Koszuty po śmierci swej żony Franciszki Sieroszewskiej, 2-do voto Świsztulskiej. Przebudowa, a raczej dobudowa polegała na powiększeniu przybudówek między alkierzowych. Kolejnej przebudowy dokonał w 1870 roku Napoleon Bolesław Rekowski, kolejny sukcesor Koszut, który wszedł w ich posiadanie poprzez małżeństwo z Anielą Marianną Świsztulską. Polegała ona na zabudowie „trzecim alkierzem" płd-zach narożnika dworu. Alkierz ten, wyrównujący obrys budynku od strony zachodniej był raczej rodzajem wieżyczki, nietypowy był też kopertowaty kształt dachu alkierza. 

Prawdopodobnie w tym samym czasie powiększono także istniejący od samego początku alkierz płn-wsch. W 1875 roku dziedziczką Koszut staje się Maria z Rekowskich, córka Napoleona i jego drugiej żony Anieli Marianny ze Świsztulskich.  27 kwietnia 1873 roku przyszła dziedziczka Koszut wyszła za mąż za potomka gen. Antoniego Amilkara Kosińskiego – Witolda. W 1902 roku Kosińscy dokonują kolejnej przebudowy dworu. Przede wszystkim powiększono alkierz płn-zach, tak jak uczyniono to w 2 poł. XIX wieku. W narożniku płd-wsch dodano kolejny alkierz, przykrywając obydwa południowe alkierza takimi samymi baniastymi dachami. Stąd też dopiero teraz dwór uzyskał swój charakterystyczny, barokowy rzut.  W rękach Kosińskich Koszuty pozostawały do 1928 roku kiedy to, po bezpotomnej śmierci Witolda, przeszły ponownie w ręce Rekowskich, którzy byli właścicielami Koszut do 1939 roku, a zamieszkiwali we dworze do 1941 roku. W czasie II wojny światowej we dworze gospodarzyła niemiecka rodzina  Kottle.  Koszuty

Koszuty Po zakończeniu wojny majątek Koszuty rozparcelowano, a od początku lat 60-tych działała tutaj szkoła podstawowa. W 1966 roku z inicjatywy regionalisty Franciszka Kosińskiego w górnej kondygnacji dworu powstało Muzeum Ziemi Średzkiej, którego ekspozycję tworzyły jego zbiory prywatne. Po jego śmierci i przekazaniu zbiorów rodzinie, placówka stanęła przed pytaniem o mgliście zarysowany cel dalszej egzystencji. Przeprowadzono remont dworu, a tematem przewodnim muzeum stało się przedstawienie wnętrz typowej Siedziny ziemiańskiej XVIII wieku, co z powodzeniem, systematycznie muzeum realizuje do dzisiaj. Choć w nazwie jest to Muzeum Ziemi Średzkiej to eksponaty związane z jej historią przeniesiono na poddasze skupiające się na  charakterystycznych dla epoki wnętrzach. Pozornie wydaje się, że tak zdefiniowane muzeum może nie mieć związku z ziemią średzką, ale to tylko pozory! Bo właśnie gdzie indziej, jak nie w Środzie obejrzeć można tą drugą stronę wielkiej historii, jaką był jej udział w demokracji szlacheckiej. Przybywając do Koszut warto zwrócić uwagę, że to właśnie typowy polski dwór, zacisze szlacheckiej egzystencji 

i rodzinnego szczęścia typowego współrządzącego Polską na przestrzeni ponad 400 lat. Demokracja szlachecka Rzeczypospolitej Obojga Narodów oparta była na słynnym już „nic o nas bez nas”, które choć skodyfikowane zostało dopiero w pocz. XVI wieku, w praktyce funkcjonowało już przecież od co najmniej półtora wieku.Instytucja sejmiku, zjazdu, szlachty debatującej o sprawach państwa stała się filarem szlacheckiej demokracji. Wszystkie sprawy państwa. Od tych najmniej istotnych, rzec by można błahych,  aż po sprawy korony i dworu  były na sejmikach. Kolejni władcy przekonywali się, że bez szlachty i jej zdania nie zdziałają nic. Stąd też każdy szlachcic wiódł podwójne życie: to publiczne, polegające na niemalże pernamentnym posłowaniu i to prywatne, toczone w swym „lubym domku”. Gdy powstawał zachowany do naszych czasów koszutowy dwór Rzeczypospolita szlachecka chyliła się już ku ruinie, ale przecież nie o budynek, choć piękny, tu chodzi lecz raczej o symbol dworu polskiego, prywatnej ostoi szlachcica, parlamentarzysty, polityka i realnie współrządzącego. Jak pisał N. Davies w „Bożym Igrzysku: „Trzeba sobie zatem zdawać sprawę z faktu, że szlachta uważała się za najwyższą władzę w państwie, sejmiki zaś traktowała jako główną gałąź procesu ustawodawczego. Interesy centralnego rządu stanowiły jedynie jeden z aspektów jej debat, i to bynajmniej nie najistotniejszy.”
* * *
 Koszuty
Widziany z ogrodu dworu kościół pw. św. Katarzyny. Powstał z fundacji Witolda Kosińskiego - ostatniego z rodu, wnuka gen. Antoniego Amilkara Kosińskiego w 1926r. Wcześniej w Koszutach stał kościół drewniany.
Rozporządzeniem Prezydenra RP zespół dworkowo - parkowy w Koszutach uznany został za Pomnik historii

Dwór w Koszutach - rzut Właściciele Koszut
Dwór w Koszutach - rzut Właściciele Koszut

Koszuty
Pobiedziska Pobiedziska
Dwór od strony ogrodu w ... skansenie miniatur w Pobiedziskach.

Koszuty

Muzeum Ziemi Średzkiej
Koszuty 27
63-000 Środa Wielkopolska
733 450 733
email: muzeum.muzeum.gmail.com
www.koszuty.pl

SEZON 2023
 Wt - Pt 9.00-15.00
So - N 11.00-15.00
wtorki wstęp wolny
od listopada do marca w sobotę i niedzielę zamknięte
 bilet normalny: 15 PLN
bilet ulg: 10 zł 
opłata za przewodnika: 40 PLN
lekcje muzealne: 15 PLN 		GPS: 52º13'56'' / 17º11'50''
Dojazd od Poznania: zjazd z DK 11 w lewo. kościół i dwór ok. 300 m od skrzyżowania.
Dojazd od strony Środy: zjazd z DK 11 w prawo.
Parking przy kościele

Dojazd do Środy: DK 11 w kierunku Jarocin, Ostrów Wlkp, zjazd do Środy w lewo, dojazd ul. Kórnicka, Kilińskiego, Dolna, Limanowskiego, lub Kilińskiego, Szkolna.
logo
kolegiata


rynek w Środzie

motto Położona centralnie w obszarze dawnych województw kaliskiego i poznańskiego Środa Wielkopolska (Wielkopolska dopiero od 1967 roku), od 1419 roku była stałym miejscem zjazdów szlachty obradującej nad sprawami Rzeczypospolitej. Istotnym, a kto wie czy nie najistotniejszym czynnikiem, który pomógł Środzie stać się centrum demokracji szlacheckiej było z pewnością owo centralne położenie, które zapewniało każdemu szlachcicowi równe szanse w dotarciu na zjazd, co nie pozostawało bez wpływu na kwestie ekonomiczne. Równość wśród szlachty była bowiem wartością podnoszoną równie często jak samostanowienie i pojawiła się znacznie wcześniej niż jako zdobycz wielkiej rewolucji francuskiej.


GPS (kolegiata): 52º13'47'' / 17º16'31''
Ponadto:
parking ul. Szkolna (dojazd od ul. Kilińskiego) GPS: 52º13'47'' / 17º16'29''
parking Pl. Armii Poznań (dojazd ul. Limanowskiego lub Wałową) GPS: 52º13'46'' / 17º16'39''

Dąbrowski


motto

pomnik Dąbrowskiego Pierwszy w Polsce i jedyny jak dotąd pomnik bohatera narodowego Hymnu, stanął w Środzie Wlkp, z okazji przypadających na 1997 rok obchodów 200-lecia Mazurka Dąbrowskiego. Autorem pomnika jest znany poznański artysta rzeźbiarz Robert Sobociński. Klasyczny, monumentalny, spiżowy pomnik przedstawia generała – jeźdźca dosiadającego konia w pędzie. Generał wskazuje szablą kierunek natarcia; całość kompozycji, w odróżnieniu od innych tego typu pomników robi wrażenie dynamiki i chyba najlepiej oddaje ducha epoki, która stworzyła postać twórcy legionów. Pomnik stanął w Środzie, stolicy powiatu, przy prastarym trakcie prowadzącym na Pyzdry. 12 km od Środy, przy tej właśnie drodze leży Winna Góra, napoleońska donacja Dąbrowskiego.

* * *









GPS: 52º13'33'' / 17º16'59''
ul. Dąbrowskiego 50

pomnik Dąbrowskiego pomnik Dąbrowskiego

wąskotorówka

motto Powstała przed ponad 100 laty średzka wąskotorówka, która w szczytowym okresie liczyła 120 kilometrów szlaku to dziś ledwo dwunasto kilometrowe, turystyczne połączenie ze stolicy regionu do malowniczego Zaniemyśla. Przez cały okres swego istnienia (z niewielką przerwą pod koniec lat 90–tych), kolejka prowadzi ruch z wykorzystaniem trakcji parowej, a przez 70 lat parowozy te wytrwale ciągnęły wagony osobowe i towarowe na całej długości szlaku. Rozległe królestwo średzkiej wąskotorówki składało się z trzech linii głównych, 8 linii bocznych, systemu torów polowych, 2 parowozowni, 2 stacji węzłowych, stacji przeładowni stycznej do linii normalnotorowej, 54 stacji i przystanków oraz 7 żelbetonowych mostów na szlaku. Narodziła się z rozstawem osi 1000 mm i niewielkimi odcinkami normalnotorowymi przebiegającymi w granicach administracyjnych stolicy Wielkopolski, głównie jako kolej gospodarcza.

W latach 50-tych przekuto jej tor na 750mm i z tym rozstawem rozstała się z PKP by jako samorządowa odnaleźć się w dzisiejszej postaci. Z dawnej świetności pozostała turystyczna linia, infrastruktura średzkiej parowozowni, stacji przeładowni i trzy żelbetonowe mosty na szlaku. Niezapomniane wrażenia pozostawia podróż tym wspaniale zachowanym zabytkiem, który pędząc z zawrotną prędkością 12 km/h miarowo kołysze się na leciwych (czasem noszących datę 1890) torach. Równie niezapomniane mogą okazać się chwile spędzone w parowozowni lub przejazd niewielką drezyną który można odbyć na terenie stacji Środa – Miasto. Warto pamiętać, że po ponad 100 latach istnienia kolejki, jej największa dziś siłą jest autentyczność, niczym nie zmącona szacowna metryka ciągle żywego zabytku techniki.
* * *
 Px-48

Wąskotorówka Wąskotorówka

Średzka Kolej Powiatowa
ul. Niedziałkowskiego 25
63-000 Środa Wielkopolska
tel. 692 334 834

www.sredzkakolejpowiatowa
email: rezerwacje.tpks.bana@gmail.com


Rozkład 2023 (pdf) >>

GPS: 52º13'18'' / 17º16'51''
Wjazd od ul. Niedziałkowskiego, za hotelem Almarco.

Wyjazd ze Środy w kierunku Winnej Góry: droga wojewódzka nr 432 kierunek Września, zjazd w kierunku Miłosławia z ul. Zamoyskich (DW nr 432) (kierunek do Muzeum J.H. Dąbrowskiego oznaczony)		 wiata

Winna Góra

motto

Winna Góra Winna Góra dawniej pisana jako Winnagóra, Winnogóra – niewielka wieś na Równinie Wrzesińskiej z lokalnym wzniesieniem zwanym Bocianią Górą, będącym najprawdopodobniej miejscem grodziska. Od średniowiecza należała do biskupów poznańskich, którzy w pobliżu „Bocianiej Góry” wznieśli swą siedzibę. Nazwę wieś zawdzięcza winicom, które dzięki sprzyjającemu klimatowi istniały na zboczach „Bocianiej Góry”, dopóki późnośredniowieczna „mała epoka lodowa” zniosła te biskupie dobra. Już w XIII wieku istniał we wsi dwór biskupi i drewniany kościół – budowle, które z inicjatywy biskupa Teodora Czartoryskiego zastąpione zostały murowanymi w 2 poł. XVIII wieku. Po utracie niepodległości władze pruskie zsekwestrowały dobra biskupie, jednak niedługo pozostawały one w pruskich rękach. 10.06.1807 roku na mocy postanowienia Napoleona Bonaparte, w dowód uznania zasług, klucz winnogórski nadany został mocą donacji gen. Janowi Henrykowi Dąbrowskiemu. Twórca legionów osiadł w Winnej Górze wraz z świeżo poślubioną małżonką Barbarą z Chłapowskich, jednak do 1812 roku sam generał bawił tutaj niezbyt często z uwagi na liczne kampanie napoleońskie, zwłaszcza 1809 i 1812 roku. 
Winnogórski pałac Mańkowskich pieczołowicie przechowuje legendę bohatera hymnu.

Na stałe Dąbrowski pojawił się tutaj w 1815 roku, tworząc z Winnej Góry swoisty panteon narodowy. Trzy lata później w winnogórskim pałacu generał dopełnił żywota. Do 1939 roku kluczem majątków gospodarzyli potomkowie generała. Z inicjatywy wnuka generała, Teodora Mańkowskiego stanął w 1910 roku nowy pałac zaprojektowany przez znanego architekta Stanisława Boreckiego. W barokowym kościele pw św. Michała Archanioła, w przylegającej doń kaplicy grobowej znajduje się sarkofag kryjący doczesne szczątki bohatera hymnu. Serce generała znajduje się na „poznańskiej skałce” czyli w krypcie wybitnych Wielkopolan przy kościele św. Michała w Poznaniu. W 1899 roku w przypałacowym parku dóbr miłosławskich z inicjatywy ich właściciela Józefa Kościelskiego dokonano uroczystego odsłonięcia pierwszego na ziemiach polskich pomnika Juliusza Słowackiego. Jednym z licznie zaproszonych gości był Henryk Sienkiewicz, który wraz z gospodarzem uroczystości odwiedził także miejsce spoczynku wielkiego Polaka. Piętnaście lat później w niedokończonej powieści „Legiony” opisywał wielkiego wodza i nadzieje z nim związane. Tak oto niewielka Winna Góra stała się dominium i miejscem wiecznego spoczynku wielkiego wodza, bohatera hymnu państwa, które rodziło się w Gieczu, ledwo 17 kilometrów stąd i aż 900 lat wcześniej. Winna Góra leży na kulturowym szlaku Napoleońskim oraz szlaku Adama Mickiewicza. Na południe od niej rozciąga się Żerkowsko - Czeszewski Park Krajobrazowy. Przez wieś przechodzi także pieszy szlak niebieski Miłosław - Czeszewo (prom) WK-3621n o długości 14,8 km,  południowy fragment Transwielkopolskiej Trasy Rowerowej oraz „czarny” fragment żerkowsko – czeszewskiej pętli rowerowej.

30 listopada 2020 r. Sejmik Województwa Wielkopolskiego podjął uchwałę  o podziale z dniem 31.12.2020 r. Muzeum-Ziemiaństwa w Dobrzycy. Od 1 stycznia 2021 r. Pałac Generała Dąbrowskiego w Winnej Górze jest samodzielną instytucą kultury.
* * *

plan Winnej Góry

Winna Góra Winna Góra
Kościół winnogórski z kaplicą. Pałac Mańkowskich.

Wiina Góra Wiina Góra
Barokowy kościół winnogórski i kaplica grobowa Dąbrowskiego, z nagrobkiem wzorowanym na rzymskim mauzoleum Scypiona Barbatusa. Generał, początkowo pochowany w krypcie podziemnej kościoła przeniesiony został do nowej kaplicy w 1863r. Autorem jej projektu był Seweryn Mielżyński. Po barokizacji kościoła wg. proj. S. Boreckiego w 1912r kaplica uzyskała swój obecny wygląd.

Pałac J. H. Dąbrowskiego w Winnej Górze
Winna Góra 63-123 Szlachcin
tel. 616 774 187
www.palacdabrowski.pl
email: zwiedzanie@palacdabrowski.pl
SEZON 2023
Zwiedzanie Pałacu tylko po wcześniejszym umówieniu telefonicznym lub mailowym.

GPS (pałac): 52º12'20'' / 17º26'55''
GPS (kościół): 52º12'26'' / 17º26'45''
Dojazd do Giecza: powrót w kierunku Środy. W Szlachcinie zjazd w prawo w kierunku Połażejewa. Dalej na Orzeszkowo i Dominowo. W Dominowie należy kierować się na Środę, a następnie skręcić na Neklę. Za wiaduktem nad A2 skręt w lewo do Rezerwatu Archeologicznego (dojazd oznaczony), kościół romański w centrum wsi.

Giecz

motto


palatium
Giecz Jeszcze na mapie świata nie istaniało państwo polskie, jeszcze nie było nowej królewskiej dynastii, jeszcze w szerokim, porzymskim świecie pokutowała ptolemeuszowska geografia z mityczną Callisią, niebezpiecznym szlakiem bursztynowym i wielką dziczą za linią Łaby i Dunaju, jeszcze jedyną znaną potęgą na wschodzie były dworskie potęgi niemieckich grafów, gdy pomiędzy wartą, a Notecią, w rozlewisku Źrenicy (dziś Moskawa), budowano gród, który miał stać się kolebką nowej europejskiej dynastii Piastów. W trakcie wznowionych w 1990 roku badań archeologicznych potwierdzono min plemienną genezę grodu, cofając dotychczasowe datowanie o co najmniej 100 lat, do roku 865. W trakcie wcześniejszych badań tzw milenijnych, prowadzonych w latach 1949-66 przez  Bohdana Kostrzewskiego, syna słynnego odkrywcy Biskupina, odsłonięto na gieckim grodzie niedokończone założenie palatium (budowę przerwano w trakcie fundamentowania), nieco późniejszy przedromański monumentalny kościół pw. Jana Chrzciciela (tylko fragment), dwuczłonową konstrukcję grodu oraz groblę łączącą wyspowy gród ze stałym lądem i rozwijającą się na nim osadą handlową. Badano także, zachowany do dziś romański kościół św. Mikołaja, położony w osadzie, która przejęła nazwę od dawnej warowni. Nowe badania pozwoliły odsłonić założenie kościoła św. Jana, w którym odkryto unikatową kryptę relikwiarzową. Czas powstania budowli datuje się na pocz. XI wieku.  Odkrycia te pozwoliły na postawienie tezy, że zachowany i rozbudowany w czasach Mieszka (lub jego ojca) Giecz musiał stanowić jakąś nieuchwytną, sentymentalną wartość dla Piastów. Stąd teza o piastowskim dominium Giecza. Dziś wiemy już na przykład, że budowa pałacu w Gieczu nie została ukończona z powodu łupieżczej wyprawy Brzetysława czeskiego w 1037 roku lecz znacznie wcześniej. Co więcej, plan gieckiego pałacu powiela plan założenia pałacowego na Ostrowie Lednickim, lecz w jego wersji pierwotnej, istniejącej w pierwszej, krótkiej fazie budowli.
Rozmieszczenie stanowisk archeologicznych w Gieczu. Numeracja stanowisk zmieniała sie w trakcie badań 1949-66 i współczesnych dwukrotnie. Obecnie tuż obok parkingu przed grodem wznosi się osada edukacyjna w formie podgrodzia z nowoczesnym pawilonem wystawowym, w którym można m.in. obejrzeć jedną z wystaw czasowych. Wystawa stała znajduje się w gruntownie zmodernizowanym  pawilonie głównym, położonym na terenie grodu.

 Czyżby Chrzest Polski planowany był w Gieczu, lecz z niewiadomych przyczyn budowę pałacu z kaplicą i baptysterium przeniesiono do lepiej zlokalizowanego Ostrowa Lednickiego? Monumentalny, karoliński kościół wzniesiono już po zaniechaniu budowy pałacu i była to konstrukcja jak na ówczesne czasy imponująca; 19 metrów długości i do tego jeszcze ta zagadkowa krypta kryjąca relikwie, cenne wota dla nowej, prężnie rozwijającej się dynastii, gwaranta misji chrystianizacyjnej na wschodzie. Później władza nie inwestuje już w Giecz lecz z racji roli jaką odegrał w przeszłości aż do XVI wieku pełni on rolę siedziby kasztelanii początkowo dość rozległej (na południu sięgała prawdopodobnie aż po północne zbocza Łysej Góry, do Brzostkowa) a z czasem coraz bardziej okrojonej. W 1253 roku odbył się tutaj zjazd książąt wielkopolskich (będący elementem wczesnego parlamentaryzmu) na którym dokonano podziału Wielkopolski na część wschodnią i zachodnią (późniejsze woj. kaliskie i poznańskie).Ostatecznie gród popadł w zapomnienie, kościół św. Jana Chrzciciela zastąpił w XVIII wieku nowy drewniany, a teren majdanu zajął rozwijający się przykościelny cmentarz. Zachował się tylko romański kościół św. Mikołaja choć jego bryła podlegała nieustannym drewnianym przybudowom i nie przypominała już w poł. lat 50-tych XX wieku pierwotnej romańskiej. Uporządkowania terenu grodu, renowacji kościoła św. Mikołaja i ekspozycji elementów pallatium dokonano w trakcie trwających tutaj badań milenijnych. W listopadzie 2010r. otwarto ponownie Rezerwat Archeologiczny poddany rozbudowie i modernizacji w ramach projektu z udziałem funduszy europejskich.  Na terenie rezerwatu planowane jest utworzenie nowego Archeologicznego Parku Kultury.
* * *
 Giecz - Pobiedziska
Romański kościół pw. NMP i św. Mikołaja, patrona m.in. kupców. Dawniej stanowił centrum prężnie rozwijającej się osady handlowej na szlaku do Gniezna.
Ten obiekt, choć ma XIII wieczną metrykę jest  już drugim romańskim założeniem  na tym miejscu.

Giecz Giecz

Giecz - Pobiedziska

Rezerwat Archeologiczny - Gród Piastowski w Gieczu
Grodziszczko 2, 63-012 Dominowo
612 859 222
www.giecz.pl
email: muzeum@giecz.pl

 ceny biletów i godziny otwarcia w sezonie 2023

GPS (grodziszczko - muzeum): 52º19'5'' / 17º21'46''
GPS (kościół romański): 52º19'12'' / 17º22'8''

Giecz - Piastowskie Dominium >>
Winna Góra wodza Legionów >>
Pomnik J. H. Dąbrowskiego w Środzie >>
Średzka wąskotorówka >>
Średzka kolegiata >>
Zarys historii ziemi średzkiej PDF >>
Kanon Krajoznawczy Ziemi Średzkiej PDF >>
Środa i przyroda PDF >>
Średzka Kolej Powiatowa. 116 lat wąskotorowego szlaku PDF >>
 		mapa powiatu

ot, takie marzenie... 

znak E-22c

Trasy rowerowe

łatwa średnio łatwa Powiat średzki jest piękny! A jak to najlepiej sprawdzić? Na rowerze, unikając szerokich i często uczęszczanych dróg, w szpalerze zieleni, pod kopułą błękitnego nieba. Opracowaliśmy 11 tras, różnej długości i o różnym stopniu trudności, ale z jednym wspólnym mianownikiem: dalej od cywilizacji, niż co dzień. Zanurzając się w tą zieleń przejeżdżać będziemy pośród ciekawych dworków, podworskich parków, leśnych uroczysk, starorzeczy, urokliwych leśnych traktów, szpalerów rosochatych wierzb i ciągnących się po horyzont pół. Staraliśmy się ułożyć trasy tak, by obcując z przyrodą otrzeć się o historię tej ziemi, o materialne ślady po tych, którzy żyli tu kiedyś i współtworzyli dzisiejszy kulturowy krajobraz i tożsamość. Trasy mają różną trudność, wprost zależną od długości, oznaczyliśmy je więc znaczkami.
do 30 km 30-50 km


trudna bardzo trudna
50-70 km pow. 70 km

TRASA nr 1
Środa – Olszewo – Pierzchnica – Starkówiec – Winna Góra – Pałczyn – Murzynowo Kościelne – Zberki – Kopaszyce – Rusibórz – Ulejno – Mączniki – Środa  28 km 		Łatwy

Ulejno

Wyruszamy w kierunku Miłosławia, ulicą Harcerską. Po ok. 2,5 km od rogatek miasta jedziemy prosto do Pierzchnicy, a następnie przez Szlachcin – Huby i Starkówiec Piątkowski. Za Starkówcem wjeżdżamy ponownie na drogę powiatową ze Środy do Miłosławia i kontynuujemy podróż do Winnej Góry. Stąd jedziemy kierując się początkowo drogą na Ołaczewo, a następnie, ok. 700 metrach za kościołem skręcając w prawo na Pałczyn. Po ok. 1,2 km dojeżdżamy do granicy powiatu i stojącego po lewej stronie drogi krzyża. Po kolejnych 700 metrach jesteśmy w Pałczynie i skręcamy na bitej drodze w lewo. Po 800 metrach ponownie wjeżdżamy w granice powiatu, i wkrótce dojeżdżamy do Murzynowa Kościelnego. Stąd kierujemy się na Zberki, do drogi wojewódzkiej nr 432, a już w Zberkach zjeżdżamy z niej ponownie, kierując się na Kopaszyce. Jadąc dalej prosto dojeżdżamy do Rusiborza. Skręcamy w prawo i następnie ok. 200 m od skrzyżowania w lewo. Za ostatnimi zabudowaniami Rusiborza droga przechodzi w trakt polny którym dotrzemy do Ulejna.


Objeżdżamy dwór w kierunku na południe i po ok. 500 metrach na skrzyżowaniu wybieramy drogę polną w prawo. Po ok. 1,6 km ponownie skręcamy w prawo kierując się do Mącznik. Stąd jedziemy cały czas drogą, która w pewnym momencie skręca pod ostrym kątem w lewo, omijając dawny folwark. Mijając staw skręcamy w prawo i podróżujemy ok. 180 m do wznoszącego się po prawej stronie drogi drewnianego kościoła. Za kościołem skręcamy w lewo i wracamy do Środy, drogą prowadzącą równolegle do jeziora – zalewu średzkiego.



* * *
Murzynowo Kośc.
trasa na mapce >>

TRASA nr 2
Środa – Maczniki – Dębiczek – Szrapki – Dominowo – Giecz – Borzejewo – Gablin – Bagrowo – Babin – Zielniki – Środa 28 km 		łatwy

Ze Środy jedziemy do Mącznik, drogą prowadzącą wschodnim skrajem zalewu – jeziora średzkiego. W Mącznikach mijamy kościół, staw i skręcamy w lewo, omijając zabudowania spółdzielni. Polną drogą kierujemy się cały czas prosto i po ok. 1,5 km skręcamy w lewo na Ulejno. Tutaj mijamy zabudowania dworu po prawej stronie i kierując się cały czas prosto wybieramy drogę na Szrapki. Po kolejnych 1,5 km skręcamy w prawo i dalej ponownie w prawo, dojeżdżając do drogi bitej w Szrapkach. Jedziemy prosto do Dominowa i na głównym skrzyżowaniu skręcamy w prawo do Orzeszkowa. Po dojechaniu do Orzeszkowa skręcamy w lewo i przez Poświątne, a następnie wiadukt nad autostradą podróżujemy do Giecza. Wracając z Giecza w kierunku Środy, za Chłapowem (ok. 3,5 km od drogi prowadzącej do Grodziszczka) skręcamy w prawo do Bagrowa. Z Bagrowa kierujemy się na Babin, a następnie powiatówką – traktem kostrzyńskim wracamy do Środy.

* * *

 Boguszyn
trasa na mapce >>

TRASA nr 3
Środa – Jarosławiec – Januszewo – Kromolice – Trzebisławki – Koszuty – Słupia Wlk. – Środa 18 km
 Łatwy
Jedziemy ul. Kosynierów do Jarosławca, do którego docieramy po 2 km. Po prawej stronie mijamy kaplicę. Dalej kierujemy się na Januszewo. Cały czas podróżujemy fragmentem Trans Wielkopolskiej Trasy Rowerowej. Po 1,5 km docieramy do Januszewa. Około 1 km za wsią opuszczamy na moment powiat średzki. Po kolejnych 1,5 km wjeżdżamy do Kromolic i przed zwartą zabudową wsi skręcamy w lewo, na Trzebisławki. Wkrótce znów wjeżdżamy w granice powiatu. Pokonujemy przejazd kolejowy na linii Środa – Poznań i około 700 m za nim skręcamy w lewo. Teraz jedziemy ok. 2,2 km i wjeżdżamy do Koszut. Wkrótce trafiamy na bryłę kościoła położonego po prawej stronie drogi, a po lewej ogrodową elewację koszutskiego dworu. Z Koszut kierujemy się do krajowej „11”, przeskakujemy ją i kontynuujemy podróż w kierunku Słupi Wielkiej. Już z daleka widać zabudowania COBORiU. By dojechać do dworu, siedziby dyrekcji osrodka musimy przejechać tor kolejki wąskotorowej i kilkadziesiąt metrów za nim skręcić w lewo.
trasa na mapce >>


TRASA nr 4
Środa – Topola - Jarosławiec - Bieganowo - Zmysłowo - Podgaj - Babin - Dębicz - Maczniki Środa 55km 		trudna

Wina Góra Kierujemy się drogą w kierunku Topoli, do której docieramy po ok. 3 km. Dalej podróżujemy na zachód i przez Jarosławiec osiągamy Bieganowo. Musimy teraz skręcić w prawo, a po chwili w lewo. Po około 500 metrach skręcamy ponownie w lewo, na drogę polną prowadzącą do Zmysłowa. We wsi skręcamy w prawo i już po 500 metrach wjeżdżamy w las. Wkrótce mijamy przydrożny krzyż. Jadąc dalej docieramy do rozstaju dróg, gdzie skręcamy w lewo, w kierunku Podgaju. Zabudowania wsi osiągamy po ok. 1 km i wkrótce dojeżdżamy do drogi powiatowej Środa – Kostrzyn. Dalej jedziemy do Bagrowa i wjeżdżamy do wsi skręcając w prawo. Po lewej stronie stoi drewniany kościół. Kierujemy się dalej do drogi powiatowej Środa – Nekla, którą wracamy w kierunku Środy. Warto zajrzeć także do Dębicza, gdzie wznosi się pałac należący dawniej do Madalińskich. Z Dębicza, drogą prowadząca za pałacem kierujemy się do Mącznik. Stąd wracamy do Środy, skręcając przed kościołem w lewo.
* * *
trasa na mapce >>

TRASA nr 5
Środa – Topola – Bieganowo – Zmysłowo – Markowice – Węgierskie – Janowo – Wysławice – Karolewo – Nowojewo – Giecz – Chłapowo - Środa  32km		 średnio łatwy

Gułtowy Kierujemy sie drogą w kierunku Topoli, do której docieramy po ok. 3 km. Dalej jedziemy na zachód i przez Jarosławiec osiągamy Bieganowo. Musimy teraz skręcić w prawo, a po chwili w lewo. Po około 500 metrach skręcamy ponownie w lewo, na drogę polną prowadzącą do Zmysłowa. 1,5 km dalej, na kolejnym rozstaju dróg w Zmysłowie skręcamy w lewo do Markowic. Tuż za Zmysłowem przekraczamy granice powiatu. Po osiągnięciu drogi głównej w Markowicach, kontynuujemy jazdę w w prawo, na Węgierskie. Przejeżdżając przez las zaliczamy lokalną kulminację (106 m) i wkrótce dojeżdżamy do wsi Węgierskie. Dalej kierujemy się do drogi powiatowej Środa – Kostrzyn i przejeżdżamy ją w kierunku Środy ok. 150m, po czym skręcamy w lewo, na leśny dukt. Jadąc nim ok. 2 km dotrzemy do kapliczki przy leśniczówce Janowo. Jadąc dalej w kierunku wschodnim docieramy do Wysławic, a następnie utwardzoną drogą przez Karolewo - do rogatek Gułtów. Nie wjeżdżamy jednak do wsi tylko skręcamy w prawo i jedziemy powiatówką w kierunku Środy. Po ok. 2,5 km docieramy do Biskupic, a po kolejnych 1,5 km - do Giecza, skąd przez Chłapowo wracamy do Środy.

* * *
trasa na mapce >>

TRASA nr 6
Środa – Kijewo – Nadziejewo – Murzynowo Leśne – Murzynówko – Wygranka – Bugaj – Miłosław – Środa 38km		 średnio łatwa

Wspaniała wycieczka niemal przez 10 km prowadząca przez las, w tym wspaniałe lasy wchodzące w skład Żerkowsko – Czeszewskiego P.K. i  obszaru natura 2000 „Lasy Żerkowsko – czeszewskie”. Wyruszamy ulicą Niedziałkowskiego na południe, w kierunku Zaniemyśla i tuż za trasą katowicką (krajowa 11-tka) skręcamy na Kijewo, kierując się drogą powiatową prowadzącą do Solca. Po ok. 6 km, za Nadziejewem i mostem na Moskawie zjeżdżamy w lewo, kierując się na Murzynowo Leśne. Wkrótce mijamy zabudowania leśniczówki Brzozowiec, za którą ok. 700 metrów na południe znajduje się pozostałość grodziska zwanego „Zbójecka Góra”. Po ok. 1,5 km od leśniczówki dojeżdżamy do zabudowań Murzynowa Leśnego. Na skrzyżowaniu kierujemy się prosto na Murzynówko, do drogi krajowej nr 11. Kręcąc w prawo dojechalibyśmy po ok. 5 km do Góry Konwaliowej zwanej dawniej Górą Bismarka (100m n.p.m.). Z Murzynowa do drogi krajowej nr 11 jedziemy ok. 3km po czym kontynuujemy jazdę do Murzynówka. Ok. 800 m od drogi napotykamy kolejną leśniczówkę: Murzynówko. Po ok. wjeżdżamy w las, którym teraz jechać będziemy niemal bez przerwy przez 10 km. Po ok. 4,5 km dojeżdżamy do kilku zabudowań osady Wygranka za którymi znajdujemy rozjazd na północ i południe. Kierujemy się więc na północ, by po ok. 0.5 km dojechać do leśniczówki Brzeczka. Stąd kierujemy się ciągle prostym, leśnym traktem na północ. Trakt ten to prawdziwa autostrada, bo stanowi jeden z wariantów Trans wielkopolskiej Trasy Rowerowej oraz Nadwarciańskiego szlaku Rowerowego. Wkrótce docieramy do ciekawego w formie ceglanego wiaduktu linii kolejowej z Jarocina do Gniezna (Oleśnica – Chojnice). Po kolejnych 1,5 km wyjeżdżamy z lasu wprost na zabudowania Bugaju. W Miłosławiu kierujemy się początkowo, drogą krajową na Wrześnię, od której odbijamy w lewo na Środę, by po 3 km odbić w prawo. 

stanowiska archeologiczne

Koszuty

Drogą prowadzącą pomiędzy dwoma rozległymi stawami wjeżdżamy w las, a po kolejnym kilometrze jesteśmy już w Winnej Górze. Możemy także z Bugaju pojechać alternatywnie odwiedzając miłosławski pałac Mielżyńskich i Kościelskich. Po wyjściu przed główną bramę pałacu skręcamy w lewo, również w krajową "piętnastkę", ale prowadząca tym razem na Jarocin. Po wyjeździe z Winnej Góry, ok. 2 km na zachód od niej wybieramy trasę południową, odbijając na rozgałęzieniu dróg w lewo. Początkowo droga prowadzi wyłożonymi płytami, a wkrótce przechodzi w polną. Po ok. 2km dojeżdżamy do zabudowań Starkówca Piątkowskiego. Warto zajrzeć na zapomniany cmentarz poewangelicki, znajdujący się ok. 300 m na południe od starej szkoły w Starkówcu. Aby do niego dojechać należy na skrzyżowaniu przy starej szkole skręcić w lewo. Kontynuujemy jazdę cały czas prosto mijając kolejno drogę z Brzezia do Czarnego Piątkowa i ze Szlachcina do Nietrzanowa. Po ok. 6 km jazdy przejeżdżamy dolinkę Bardzianki i jesteśmy już na drodze prowadzącej ze Szlachcina do Środy. Stąd do granic miasta ok. 3,5 km.

* * *
Trasa na mapce >>

TRASA nr 7
Środa – Nadziejewo – Mądre – Czarnotki – Lubonieczek – Majdany – Biały Gościniec – Dąbrowa – Mechlin – Tesiny – Kaleje – Doliwiec Leśny – Łękno – Polwica – Śnieciska – Słupia Wielka – Środa 43 km 		średnio łatwa

Wyruszamy ulicą Niedziałkowskiego na południe, w kierunku Zaniemyśla i tuż za trasą katowicką (krajowa 11-tka) skręcamy na Kijewo, kierując się drogą powiatową prowadzącą do Solca. Po ok. 5 km, w Nadziejewie odbijamy pod wiadukt kolejowy na linii Kluczbork – Poznań. Jedziemy ok. 3 km początkowo terenem zabudowanym (wieś Kaźmierki), a następnie lasem. Wyjeżdżamy z lasu wprost na wzgórze, na którym wznosi się neogotycki kościół w Mądrych. W centrum wsi, w cieniu kościelnego wzgórza stoi figura MB przy której polna droga wiedzie wprost do Czarnotek. Wyjeżdżając na drogę bitą w Czarnotkach skręcamy w lewo i kierujemy się dalej na południe do Lubonieczka. Około 100 metrów za mostkiem na niewielkim cieku wodnym skręcamy z drogi bitej w leśny dukt, którym podążamy około 1,5 km. Wyjeżdżając ponownie na drogę bitą w Majdanach kierujemy się dalej w las na południe, podążając za niebieskimi znakami wytyczonego tutaj szlaku rowerowego „Wokół jeziora Raczyńskiego”. Podążamy leśną ścieżką ok. 4 km omijając masyw Łysej Góry (106 m n.p.m.) Po drodze mijamy zniszczone zabudowania folwarku i po następnych 100 metrach na rozwidleniu dróg skręcamy w lewo dojeżdżając do zrujnowanych zabudowań Białego Gościńca.  Kolniczki

Chłapowo

 Stąd wracamy około 450 m i skręcamy w przeciwną stronę na zachód. Tą drogą kierujemy się cały czas prosto i po około 2,5 km osiągamy drogę bitą we wsi Dąbrowa. Drogą bitą mijamy skrzyżowanie w centrum wsi i kierujemy się do drogi wojewódzkiej 432. Mijamy ją i kontynuujemy podróż do Lucin, a dalej do wsi Kaleje. Tuż przed zabudową wsi skręcamy w prawo i drogą na granicy lasu kierujemy się na wschód, wyznaczonym szlakiem zielonym „Pętla wokół Zaniemyśla”, by po ok.  3,5 km dotrzeć do rozłożystego dębu zwanego „Dziadziusiem” lub „Piastowskim”. Dalej przesmykiem pomiędzy jeziorami Wielkie Jeziory i Małe Jeziory wyjeżdżamy do drogi bitej i skręcamy w prawo w kierunku Łękna. Tutaj skręcamy w lewo na Polwicę, którą osiągamy po ok. 1,7 km. Stąd przez Śnieciska i Słupię wracamy do Środy.
* * *
Trasa na mapce >>

TRASA nr 8 Środa – Nadziejewo – Murzynowo Leśne – G. Konwaliowa – Krzykosy – Solec – Wał Warty – Potachy – Kępa – Lubonieczek – Czarnotki – Mądre – Nadziejewo – Środa  44km średnio łatwa

Wyruszamy ulicą Niedziałkowskiego na południe w kierunku Zaniemyśla i tuż za trasą katowicką (krajowa 11-tka) skręcamy na Kijewo, kierując się drogą powiatową prowadzącą do Solca. Po ok. 6 km, za Nadziejewem i mostem na Moskawie zjeżdżamy w lewo kierując się na Murzynowo Leśne. Wkrótce mijamy zabudowania leśniczówki Brzozowiec, za którą ok. 700 metrów na południe znajduje się pozostałość grodziska zwanego „Zbójecka Góra”. Po ok. 1,5 km od leśniczówki dojeżdżamy do zabudowań Murzynowa Leśnego. Za ostatnimi zabudowaniami po lewej stronie drogi wjeżdżamy w las. Po ok. 2 km, na skrzyżowaniu skręcić możemy w lewo dojeżdżając do szczytu Góry Konwaliowej (100 m n.p.m.) zwanej dawniej Górą Bismarcka. Od skrzyżowania do zabudowań Krzykos jedziemy kolejne 2 kilometry. Z Krzykos jedziemy do Solca. Tutaj na głównym skrzyżowaniu kierujemy się w stronę neoromańskiego kościoła pw. św. Katarzyny. Za kościołem jedziemy chwilę na południe do Wału na Warcie, skręcamy w prawo i warciańskim wałem jedziemy ok. 8 km, dojeżdżając do zabudowań w Potachach. Tutaj ponownie zjeżdżamy na drogę i kierujemy się nią ok. 2 km do Kępy Wielkiej. Na południe od wsi swe ujście w Warcie znajduje Moskawa. W Kępie tuż przed mostem skręcamy ponownie w prawo i kierujemy się ok. 3 km wałem Moskawy w górę rzeki. W połowie tej drogi, po prawej stronie trafiamy na lokalne wzniesienie zwane „Okrągła Góra” (70 m n.p.m.) i ujście Miłosławki do Moskawy. Po dojeździe do drogi bitej skręcamy w lewo i wkrótce wjeżdżamy do Czarnotek. Na skrzyżowaniu należy skręcić w prawo i za ostatnimi zabudowaniami wsi ponownie w prawo. Po ok. 2,6 km polną drogą docieramy do Mądrych, skąd poprzez Nadziejewo wracamy do Środy.
mapka kolejka
Trasa na mapce >>

TRASA nr 9
Środa – Sulęcinek – Solec – Krzykosy – Nw. Miasto – Dębno – Szwedzki Szaniec – L. Warta – Czeszewo – L. Brzeczka – Wygranka – Murzynówko – Nadziejewo – Środa 60 km		 trudna

Jedziemy powiatówką ze Środy do Solca, a dalej do Krzykos. Tuż przed wsią, ok. 250m przed pierwszymi zabudowaniami skręcamy z drogi powiatowej w prawo i kierujemy się ok. 2,5 km do wsi Lubrze. Tutaj wjeżdżamy na most na Warcie i po ok. 600 metrach skręcamy w lewo, zgodnie ze znakami zielonego szlaku rowerowego, kierując się do centrum Nowego Miasta. Do rynku, przy którym położony jest gotycki kościół jedziemy około 1,5 km. Warto także sprzed bramy prowadzącej na kościelny dziedziniec skręcić w prawo by po kilkuset metrach wyjechać na warciański polder. Widać stąd grodzisko pierścieniowate. Dalej od rynku udajemy się na wschód, drogą wychodzącą z płn-wsch. narożnika. Prowadzi tędy zielony Nadwarciański Szlak Rowerowy. Po ok. 800m mijamy zabudowania leśniczówki Papiernia. Przez Hermanów, skrajem rezerwatu Dębno n. Wartą docieramy do drogi bitej i kierujemy się nią na północ do centrum Dębna. Gotycki kościół NMP znajduje się niemalże na końcu wsi. Spod kościoła jedziemy drogą polną na wschód, kierując się na pierwszym rozwidleniu w lewo. Mą1czniki

Włościejewki Po ok. 1,2 km docieramy do wiaduktu na linii kolejowej Jarocin – Gniezno (Oleśnica – Chojnice). Tuż za wiaduktem odbijamy w lewo, jadąc ok. 250 m wzdłuż nasypu. Wkrótce droga skręca w widoczny na horyzoncie las. Po około 400 metrach od wjechania w las, po prawej stronie, na skraju uroczyska, ciągnącego się wzdłuż niewielkiego cieku wodnego (ok. 150 na południe od drogi) znajduje się grodzisko pierścieniowate zwane „Szwedzkim szańcem”. 200 metrów dalej drogą przez las docieramy do miejsca po dawnym folwarku zwanym Franciszkowem. Po kolejnych 400 metrach mostkiem przekraczamy Lutynię, która 500 m poniżej tego miejsca wpada do Warty. Jedziemy dalej lasem mijając po prawej stronie rezerwat Czeszewski Las i wkrótce docieramy do leśniczówki Warta. Drogą spod leśniczówki, cały czas na północ kierujemy się do przeprawy promowej w Czeszewie. Przy przeprawie znajduje się pomnik upamiętniający pobyt H. Sienkiewicza w tych lasach. Przekraczamy Wartę promem. Jeśli nie ma takiej możliwości (prom kursuje tylko w określonych godzinach) to musimy wrócić lasem do nasypu kolejowego i przekroczyć Wartę wydzieloną kładką na moście kolejowym i dalej w Orzechowie kierowąć się cały czas prosto na Czeszewo. 

Z Czeszewa kierujemy się na Miłosław, mijając najpierw po prawej stronie (ok. 400 m od Czeszewa) pomnik zwiadowców Armii Czerwonej, którzy zginęli  w tej okolicy i pochowani są na czeszewskim cmentarzu. Następnie wzdłuż drogi, po lewej rozciąga się jeden z trzech rezerwatów Żerkowsko – Czeszewskiego P.K. rezerwat Sarnice. Przed samym skrzyżowaniem, po lewej stronie mijamy zabudowania leśniczówki Sarnice. Na skrzyżowaniu skręcamy w lewo na Miłosław. Po ok. 2 km docieramy do drogi wojewódzkiej nr 441, a po kolejnych dwóch kilometrach osiągamy Miłosław. Warto zjechać w lewo na groblę pomiędzy stawami kierującą do stadionu, a dalej krętą leśną drogą (ok. 1,5 km) do zameczku myśliwskiego Mielżyńskich. Z Miłosławia kierujemy się początkowo drogą krajową nr 15 na północ i odbijamy na Środę.

* * *

J. Raczyńskie
Trasa na mapce >>

TRASA nr 10
Środa – Ulejno - Rusibórz - Orzeszkowo - Targowa Górka - Dzierżnica - Gułtowy - Siedlec - Czerlejno - Krerowo - Topola - Środa 53 km		 bardzo trudna

Ze Środy kierujemy się początkowo wojewódzką 432 na Wrześnię, po czym szybko odbijamy w lewo, podróżując starym traktem do Ulejna. Po dotarciu do wsi omijamy dwór prawą stroną i jedziemy dalej na Rusibórz. Tuż przed zabudową wsi mijamy, wznoszący się po prawej stronie drogi przydrożny krzyż. W Rusiborzu skręcamy w bitą drogę gminną w lewo i kierujemy się do Orzeszkowa. Tutaj, początkowo podróżujemy w stronę Giecza, ale już za ostatnimi zabudowaniami skręcamy w prawo, na Targową Górkę. Po ok. 1,5 km przekraczamy granicę powiatu. W Targowej Górce kierujemy się na Neklę, ale już po 2 km i po przejechaniu wiaduktu nad A-2 odbijamy w lewo na Dzierznicę, przez którą wracamy w stronę Środy, do Giecza. Następnie, drogą na północ od wsi podróżujemy do Gułtów i dalej, przez Siedlec do Iwna. Aby tam dojechać musimy, niestety przekroczyć krajową „piątkę”, co przy jej natężeniu ruchu nigdy nie jest łatwe. Z Iwna wracamy z powrotem do Siedlca, a dalej przez Sokolniki Drzązgowskie jedziemy na Klony i Czerlejno. 

 Łękno

Ok. 500 m za zabudową wsi Sokolniki, po prawej stronie drogi wznosi się grodzisko pierścieniowate, pamiętające z pewnością czasy plemienne. W Klonach przejeżdżamy "powiatówkę" Środa – Kostrzyn i kierujemy się dalej na zachód, do Czerlejna. Stąd śmigamy drogą gminną w dół do Krerowa, przejeżdżając tuż przed osiągnięciem wsi wiaduktem nad autostradą A-2. Z Krerowa przez Bieganowo wracamy do Środy.

* * *
Trasa na mapce >>

TRASA nr 11 Środa – Nw. Miasto – Rogusko – Gogolewo -  Książ Wielkopolski - Mchy - Włościejewki - Boguszyn – Nw. Miasto – Środa  80km bardzo trudna

Jedziemy powiatówką ze Środy do Solca, a dalej do Krzykos. Tuż przed wsią, ok. 250m przed pierwszymi zabudowaniami skręcamy z drogi powiatowej w prawo i kierujemy się ok. 2,5 km do wsi Lubrze. Tutaj wjeżdżamy na most na Warcie i po ok. 600 metrach skręcamy w prawo, zgodnie ze znakami zielonego szlaku rowerowego. To fragment Nadwarciańskiego Szlaku Rowerowego. Przejeżdżamy obok leśniczówki Nowe Miasto i po ok. 1,2 km ponownie skręcamy w prawo, kierując się na Rogusko. W Rogusku szlak zielony skręca na wał Warty i tą drogą podróżujemy aż do oddalonego o 8 km Gogolewa.  Tuż za kościołem kierujemy się bitą drogą na Zakrzewice i do Książa. W Książu kierujemy się drogą wojewódzką 436 na Śrem, a tuż za miastem skręcamy na południe w kierunku na Mchy. Po ok. 1,1 km docieramy do nieczynnego torowiska linii Mieszków – Czempiń, a dalej, na skrzyżowaniu jedziemy prosto, do Włościejewek. Z Włościejewek podróżujemy ok. 2 km polną drogą na wschód i po wyjeździe na drogę bitą, przy krzyżu skręcamy w lewo do Mchów. Z barokowego kościoła w Mchach kierujemy się powrotnie na Książ, ale na skraju wsi wybieramy drogę w prawo, na Sebastianowo. Przez Chromiec docieramy do drogi wojewódzkiej nr 436 i po ok. 1,5 km docieramy do Boguszyna. By dojechać do dworu musimy skręcić w lewo od głównej drogi i przejechać jeszcze ok. 400m. Z Boguszyna wracamy drogą 436 przez Chociczę do Komorza Nowomiejskiego i z Nowego Miasta, analogicznie jak na początku wyprawy kierujemy się do Środy.


* * *
 Pięczkowo
Trasa na mapce >>
trasy rowerowe TRASA nr 12
Środa – Kijewo - Nadziejewo - Mądre - Pigłowice - Śnieciska - Annopole - Słupia Wlk. - Środa		 Łatwy
Wyruszamy ulicą Niedziałkowskiego na południe w kierunku Zaniemyśla i tuż za trasą katowicką (krajowa 11-tka) skręcamy na Kijewo, kierując się drogą powiatową prowadzącą do Solca. Po ok. 5 km, w Nadziejewie odbijamy pod wiadukt kolejowy na linii Kluczbork – Poznań. Jedziemy ok. 3 km początkowo terenem zabudowanym (wieś Kaźmierki), a następnie lasem. Wyjeżdżamy z lasu wprost na wzgórze, na którym wznosi się neogotycki kościół w Mądrych. Wracamy teraz w stronę Nadziejewa i po 300 metrach skręcamy w lewo, na Pigłowice. Stąd kierujemy się do wojewódzkiej „432”, którą jedziemy w kierunku Zaniemyśla. Po około 1,5 km skręcamy na Śnieciska, a następnie jedziemy w kierunku Słupi i dalej, kierując się na Pętkowo wracamy do Środy.

Trasy samochodowe
auto Nie trzeba daleko odjeżdżać od Środy by jednego dnia znaleźć się przy grobie bohatera hymnu narodowego, a już po chwili zwiedzać jeden z najstarszych i najważniejszych grodów państwa Piastów. Jeśli komuś mało można jeszcze przed zachodem słońca obejrzeć skansen miniatur w Pobiedziskach, rezydencje Raczyńskich w Rogalinie i nawiedzić (niczym słynna Biała Dama) słynny kórnicki zamek. Na miłośników drewnianej architektury czeka 8 drewnianych kościołów i przepiękny dom w stylu szwajcarskim na wyspie Edwarda w Zaniemyślu.

TRASA nr 1
Środa - Nietrzanowo - Szlachcin - Winna Góra - Miłosław - Mikuszewo - Borzykowo - Kołaczkowo - Biechowo - Skotniki - Miłosław - Środa

TRASA nr 2
Środa - Targowa Górka - Opatówko - Nekla - Iwno - Środa

TRASA nr 3
Środa - Giecz - Gułtowy - Siedlec - Kostrzyn - Węgierskie  (Janowo) - Środa

TRASA nr 4
Środa - Koszuty - Kórnik - Rogalin - Środa

TRASA nr 5
Środa - Słupia Wlk. - Śnieciska - Polwica - Zaniemyśl - Łękno - Bnin - Kórnik - Środa

TRASA nr 6
Środa - Krerowo - Kleszczewo - Tulce - Głuszyna - Kórnik - Środa

TRASA nr 7
Środa - Mączniki - Bagrowo - Giecz - Gułtowy - Czerlejno - Siekierki - Kleszczewo - Słupia Wlk. - Śnieciska - Murzynowo Kościelne - Środa

Opisy miejscowości:

Bagrowo
W Bagrowie (Bagr – purpura) wznosi się jeden z sześciu zachowanych na terenie powiatu średzkiego kościołów konstrukcji drewnianej. Początki tutejszej parafii sięgają prawdopodobnie XIVw, kiedy to przybyły w te stron śląski ród Celmów uposaża kościół. Według innych źródeł drewniany kościółek stanął w Bagrowie dopiero wiek później za sprawa rycerskiego rodu Bagrowskich piszących sie od nazwy wsi. W XVIw wieś przeszła w ręce Dryjów – Chłapowskich, a na początku tego wieku pojawia sie pierwsza wzmianka o miejscowym kościele. Wiek później właścicielami wsi zostali Dobińscy pieczętujący sie Trąba, którzy oddali chylący sie ku ruinie kościółek pod opiekę poznańskich franciszkanów. W l. 1680-82 franciszkanie gruntownie wyremontowali budowlę, która w dobrym stanie przetrwała do poł. XVIIIw. W 1751 roku franciszkanie wybudowali nowy kościółek, konstrukcji zrębowej, orientowany istniejący do dzisiaj. W 1937r wieżę kościoła obniżono z pierwotnych 25m do obecnych 15, ze względu na jej zły stan techniczny. W l. 2003-2010 kościół gruntownie odnowiono. Patronką świątyni jest święta Katarzyna Aleksandryjska. W ołtarzu głównym kościoła znajduje sie słynący niegdyś łaskami obraz MB z dzieciątkiem ze srebrna sukienką z 1829r. datowany na 2 poł. XVIIw. W Bagrowie wznosi sie także dwór z pocz. XXw wraz z przylegającym do niego parkiem podworskim.

Biechowo
Na cyplu, na wschodnim brzegu nieistniejącego dziś jeziora Sitkowiec, wyraźnie wyniesionym ponad okolicę istniał biechowski gród. Pierwsze wzmianki o wsi pochodzą z roku 1232 i związane są ze zdobyciem grodu przez księcia śląskiego Henryka Brodatego. Powstał prawdopodobnie po upadku grodu w pobliskim Grzybowie i odegrał istotną rolę w czasie walk książąt dzielnicowych. Pierwszy znany z imienia kasztelan, Przecław de Bechow pojawia się w roku 1252. Niespełna trzydzieści lat później w dokumentach wymieniana jest już kasztelania biechowska „wygospodarowana” kosztem wschodniej części kasztelani gieckiej, co niewątpliwie związane było ze zmianą szlaków komunikacyjnych i punktu ciężkości państwa. Już w XI wieku istniał tutaj kościół parafialny pw. św. Piotra i miejsce kultu religijnego. W XIV wieku królewszczyzna przechodzi w ręce prywatne dębnieńskich Doliwów. Wśród nich wymienia się m.in. Mikołaja Doliwę wojewodę poznańskiego (w latach 1334-1345) i (od 1439r.) Macieja Kota (Doliwowie z Dębna posługiwali się tym przydomkiem), kasztelana Nakielskiego. W końcu XVI wieku parafia przechodzi w ręce luteranów, wraz ze zmiana wyznania kolejnych właścicieli – Pampowskich i pozostaje w rekach innowierców aż do 1612r. 7 listopada 1677 r. sufragan poznański ks. Biskup Marian Kurski dokonuje poświęcenia nowego kościoła o konstrukcji drewnianej. W 1718 r. Świętosław Smarzewski, nowy właściciel Biechowa, sprowadza zakon Filipinów z Gostynia i funduje drewniany klasztor. Kolejna nowa, murowana już świątynia wraz z klasztorem stanęła z inicjatywy kolejnego właściciela Franciszka Kowalskiego. Niestety, nim doszło do poświęcenia kościoła w wyniku błędnych założeń dochodzi do katastrofy budowlanej i zniszczenia konstrukcji. Nową budowę rozpoczęto w roku 1737 i zakończono ją w roku 1765. Kościół nosił wezwanie Narodzenia NMP i Apostołów Św. Piotra i Pawła, które przetrwało do dzisiaj. Pech prześladował jednak biechowskich zakonników, bo niespełna dwa lata po konsekracji nowy, barokowy kościół spłonął. Kolejny pożar miał miejsce już w 1770r, a restauracyjna przebudowa zakończyła się usunięciem wież. Aż do 1785 przetrwała administracyjnie biechowska kasztelania. Sekularyzacja zakonów dokonana przez władze Pruskie usuwa Filipinów z Biechowa w roku 1804, a zakonnicy, tym razem jasnogórscy Paulini wracają tutaj dopiero w roku 1969. W XIX stuleciu władze pruskie chcąc zwiększyć areał uprawnej ziemi osuszyli jezioro. Wewnątrz świątyni, w ołtarzu głównym znajduje się słynący łaskami obraz MB Pocieszenia, a kościół i klasztor jest sanktuarium maryjnym o znaczeniu lokalnym.

Borzykowo
Wieś w powiecie wrzesińskim w gm. Kołaczkowo. lokacja wsi nastąpiła  w1272r. Po Kongresie Wiedeńskim istniał tutaj pruski posterunek na granicy z Cesarstwem Rosyjskim. Przejście graniczne zrekontruowano we wrześniu 2004r.

Bugaj
Jadąc droga wojewódzką nr 441 do Bugaju – dawnego folwarku miłosławskich dóbr Mielżyńskich i Kościelskich, przejeżdżamy obok zabytkowych czworaków. Skręcając w drogę prowadzącą wąską groblą pomiędzy stawami dojeżdżamy po około dwóch kilometrach do przepięknego w formie zameczku myśliwskiego Mielżyńskich, zbudowanego w miejscu dawnej lesniczówki. Zaprojektowany w połowie XIX w przez samego Seweryna Mielżyńskiego robi największe wrażenie od strony wysuniętej obronnej baszty ambony, wspartej na łukowych przęsłach. Zameczek zbudowany został w formie obronnej fortecy otoczonej murem z krenelażem, wieżą i innymi elementami obronnymi. Tuż obok zbudowano w latach 70-tych zajazd, wg. jednolitego projektu dla wszystkich tego typu obiektów w Wielkopolsce. Obydwa obiekty, odrestaurowane znajdują sie dziś w rękach prywatnych i mieszczą m.in. hotel.

Czerlejno
Pierwsze wzmianki o wsi pochodzą już w XI wieku i mówią o istnieniu parafii. Pierwotna nazwa wsi brzmiała Czyrnielino i pochodziła od kmiecia Czyrniela. Czerlejno było wsią królewską, którą w 1246 roku książę Przemysława I podarował swemu kanclerzowi Bogufałowi, późniejszemu biskupowi poznańskiemu. Od połowy XIIIw Czerlejno stanowiło własność kapituły gnieźnieńskiej. Największym zabytkiem wsi jest zrębowy kościół pod wezwaniem Najświętszej Maryi Panny Wniebowziętej zbudowany w 1743, restaurowany w 1868, przed 1939 i w 1958roku. Od zachodu, przy nawie dostawiona została w 1794r wieża konstrukcji słupowej z hełmem barokowym krytym blachą. W XIXw wieś pozostawala w rękach niemieckich. W latach w latach 1914-16 zbudowano pałac, piętrowy z mieszkalnym poddaszem, dwoma wieżami w elewacji frontowej i oranżerią. W 1921  dobra te nabył, Zygmunt Stabrowski.

Dębno
Wieś na lewym brzegu Warty, na płd. krańcu gminy Krzykosy, w pobliżu linii kolejowej Jarocin – Gniezno. Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1241 roku. Od zarania stanowiła własność Doliwów posługujących się przydomkiem Kot. Najwybitniejszym przedstawicielem rodu Doliwów był Wincenty Kot z Dębna nad Wartą (ok. 1395-48), uczestnik bitwy pod Grunwaldem, wykładowca Akademii Królewskiej, wychowawca Władysława i Kazimierza Jagiellończyków, arcybiskup gnieźnieński i prymas, interrex roku 1445, po śmierci Władysława III Warneńczyka. Śladem po tym wybitnym Polaku jest gotycki kościół pw. Wniebowzięcia NMP w Dębnie. Płyta erekcyjna zachowana na wewnętrznej ścianie nawy, przy wejściu do kościoła. W dokumentach XV i XVI wiecznych kościół nosił rangę kolegiaty. W 1484 Dębno przeszło w ręce Pampowskich, a następnie Roszkowskich i Mycielskich. W 1831 roku gościem proboszcza ks. Tomasza Cieślińskiego  (1801-1870) był Adam Mickiewicz, który bawił w pobliskich dobrach Gorzeńskich w Śmiełowie. Swa wizytę w Dębnie złożył z właścicielem tych dóbr Stanisławem Mycielskim (1823-1872). Swoistą ciekawostką z pogranicza kultury i medycyny było działające w l. 1847-1862 uzdrowisko w Dębnie nad Wartą, propagujące idee Vincenza Prissnitza (1799-1851), polegające na leczeniu zimną wodą Organizatorem i prowadzącym zakład, o ponadlokalnej sławie, był znany wielkopolski lekarz Teofil Matecki (1810-1886). Prócz działalności medycznej uzdrowisko zdobyło z czasem sławę kulturalnej oazy, w której ze wspaniałymi koncertami bywali skrzypek Apolinary (1825-1879) i pianista Antoni (1817-1899) Kątscy, a także znane grupy teatralne. Eklektyczny pałac powstał w 1877 roku, a ok. 1930 roku został gruntownie przebudowany. Dziś, zrujnowany, znajduje się w rękach prywatnych. W parku zachowała się neoklasycystyczna kaplica - mauzoleum Cohnów, ostatnich, przedwojennych właścicieli Dębna, z 2 poł. XIX w. Obok kościoła zachowała się klasycystyczna dzwonnica z 1829 roku, a w sąsiedztwie plebania z 1839 roku. Przy drodze do Lgowa stoi murowana kapliczka z czterospadowym dachem, zwieńczona krzyżem. Wewnątrz znajduje się figurka MB Siedmiu Boleści.

Giecz
Dominujący ośrodek administracyjny mikroregionu średzkiego w czasach plemiennych, pełniący rolę czoła opola. Być może z inicjatywy Lestka, albo nawet pradziada Mieszka, Siemowita około 865 roku powstaje warowny gródek z wałem drewniano ziemnym, położony na cyplu nieistniejącego dziś jeziora. Badania dendrochronologiczne wału grodu w Gieczu potwierdziły tezę jego plemiennego pochodzenia. W przeciwieństwie do innych grodów plemiennych Giecz zachował swe znaczenie wraz z reorganizacją państwa przeprowadzoną prawdopodobnie za życia ojca Mieszka Siemomysła w 1 ćw. Xw. Pozostający w dogodnym położeniu geograficznym gród znalazł się w centrum piastowskiego patrymonium, co przyczyniło się do jego dalszej rozbudowy i umocnienia w początku X wieku. Archeologowie wysunęli tezę o rodzimych związkach Piastów z Gieczem, co tłumaczyłoby jego rozbudowę dokonaną za czasów pierwszych Piastów oraz umieszczenie w nim znaczących budowli przedromańskich. Około lat 80-tych X w lub na przełomie wieków, z niewiadomych nam ciągle przyczyn przerwano prace przy budowie zespołu rezydencjonalnego, po położeniu fundamentów, a w początkach XI stulecia, w północnej części grodu, powstaje potężna kamienna świątynia wezwania Jana Chrzciciela z wyniesionym chórem wschodnim, absydą i relikwiarzową kryptą korytarzową pod chórem. W szczytowym okresie rozwoju giecki zespół obronny składał się z dwuczłonowego grodu głównego z podgrodziami, gródków pomocniczych w Dzierznicy, Chłapowie i Gułtowach. W roku 1039r warownie doszczętnie złupił książę czeski Brzetysław zaś ludność Giecza i okolic przesiedlił do Czech w pobliże Pragi, gdzie do dziś istnieje miejscowość Hedczany.  Zniszczony gród odbudowano w 2 poł. XI wieku, lecz wraz z przesunięciem centrum administracyjnego państwa do Małopolski traci coraz bardziej na znaczeniu, choć tytularnie, aż do rozbiorów stanowi centrum kasztelani. Dzieła zapomnienia dopełniają rozwój handlu i zmiany przebiegu szlaków komunikacyjnych praz rozwój położonych na nich osad handlowych takich jak Środa i Kostrzyn. Nieodwracalna katastrofa nadeszła w pierwszej połowie XIII wieku, w trakcie walk Henryka Brodatego z Władysławem Odonicem, które doprowadzają do zniszczenia grodu. Pod koniec wieku prastare grodzisko jest już prawdopodobnie wyludnione, a gród spełnia jedynie funkcje religijne i kasztelańskie. Niemalże od samego początku jednym z elementów gieckiego zespołu osadniczego była rozwijająca się po drugiej stronie jeziora osada handlowa, w centrum, której wzniesiono w poł. XII wieku romański kościół pw. NMP i św. Mikołaja (drugie założenie w tym miejscu) istniejący do dzisiaj. W 1713r w miejscu d. świątyni grodowej powstaje drewniany kościół konstrukcji zrębowej pw. Jana Chrzciciela istniejący do dzisiaj. Dzieje Giecza intensywnie odsłaniali archeologowie pod kierunkiem dr. Bogdana Kostrzewskiego, syna badacza Biskupina, wykonane w trakcie tzw. badań milenijnych w l. 1949-66. Badania na wszystkich czterech stanowiskach archeologicznych prowadzono od pocz. l. 90-tych a ich efektem jest m.in. reinterpretacja dziejów Giecza (m.in., nowe badania dendrochronologiczne, datowanie palatium itd.) oraz rozbudowa bazy muzealnej przeprowadzona w 2010r. Dziś znajduje sie tutaj Rezerwat archeologiczny w Gieczu powstały w 1959r, będący oddziałem Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy.

Głuszyna
Od 1942r administracyjna część Poznania (od 1995r. jednostka pomocnicza – Osiedle Głuszyna, do 1990 w dzielnicy Nowe Miasto), w dolinie rzeki Głuszynki. Najstarsze zapiski historyczne o wsi pochodzą z Kroniki Polskiej Jana Długosza, gdzie opisana jest w kontekście napaści krzyżackiej na Wielkopolskę w roku 1331. W centrum wsi wznosi się jeden z najstarszych, XIII wiecznych, gotyckich kościołów w Wielkopolsce, pw. Jakuba Większego, który od 1296r. miał rangę kolegiaty. Z racji wezwania kościół znajduje się na jednym z odgałęzień Szlaku św. Jakuba (Camino de Santiago), biegnącego od krajów nadbałtyckich do katedry w Santiago de Compostella w hiszpańskiej Galicji, zaliczonego do Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO. Szlak ten oznaczony muszlą św. Jakuba z czerwonym krzyżem dysponuje dość gęstą siecią dróg w zachodniej Europie. W Polsce istnieje kilka alternatywnych dróg, ta przez Głuszynę jest jednym z odgałęzień drogi Gniezno – Praga i wiedzie z Gniezna przez Ostrów Lednicki i Poznań do Leszna i Wschowy a dalej do Jakubowa i nosi nazwę Drogi Wielkopolskiej. W głuszynie w 1797r. urodził się wybitny podróżnik Paweł Edmund Strzelecki. We wsi znajduje się również dwór z pocz. XIX wieku, neleżacy do rodziny Sypniewskich,  przebudowany w początku XXw. wg projektu Rogera Sławskiego. Na skraju Głuszyny w miejscu montowni samolotów Focke Wulf powstało po wojnie lotnisko wojskowe (Krzesiny) będący obecnie jedną z dwóch baz (obok Łasku pod Łodzią) polskich F-16.

Iwno
Nazwa wsi pochodzi od wierzby iwy. W XIV wieku właścicielem dóbr był Jarosław z Iwna wojewoda poznański, piszący się de Gywna z rodu Grzymalitów. Jego syn Domarat, kasztelan poznański sięgnął także po starostwo generalne wielkopolski co wywołało zdecydowany sprzeciw pozostałej szlachty, a w szczególności innego znakomitego rodu Nałęczów i dało początek wojnie domowej znanej jako wojna Grzymalitów z Nałęczami.  W połowie XVw wieś znalazła się w ręku Tomickich z Tomic, a w połowie kolejnego stulecia, przedstawiciel tego rodu Jan, podkomorzy kaliski pisał się już Iwieński. Złoty okres skończył się w połowie XVII stulecia, odkąd Iwno zaczęło zbyt szybko zmieniać właścicieli i dzierżawców. Koniec końców, w 1842 z rąk niemieckich Iwno zakupiła Franciszka z Niemojewskich, wdowa po staroście klonowskim Józefie Mielżyńskim. Starościna Mielżyńska uczyniła Iwno swą siedzibą, a po jej śmierci przypadło ono w udziale jej wnukowi Józefowi, który doprowadził do jego rozkwitu. Józef Mielżyński był wybitnym działaczem społeczno – gospodarczym, wsławionym m.in wystąpieniami na forum parlamentu pruskiego w obronie mowy polskiej, a także działalnością w słynnym poznańskim „Bazarze”, którego był przez czas jakiś dyrektorem. Józef działał także aktywnie w Centralnym Towarzystwie Gospodarczym i przede wszystkim w Poznańskim Towarzystwie Przyjaciół Nauk, które zawdzięcza mu swą siedzibę i którego został prezesem. Pierwotny pałacyk Mielżyńskich był raczej niewielką willą, którą w zarysie dzisiejszym pałacu odczytujemy w jego części środkowej. W roku 1901 Józef hr. Mielżyński, zięć Józefa, twórca i pierwszy dowódca późniejszego 26 Pułku Ułanów Wielkopolskich, rozpoczął tutaj hodowlę koni półkrwi. Już w trakcie Powstania Wielkopolskiego Ignacy Mielżyński wsławił się w kilku potyczkach, a szczególnie zdobywając niemiecki pociąg pancerny w bitwie pod Rynarzewem. W 1920 roku na bazie szwadronu zapasowego 15 Pułku Ułanów Wielkopolskich stworzył Ochotniczy Pułk Jazdy przeformowany później w 26 Pułk Ułanów Wielkopolskich im. Hetmana Wielkiego Litewskiego Jana Karola Chodkiewicza, który przeszedł do historii wojny polsko – bolszewickiej, jako jeden z najbardziej bohaterskich. Ignacy nie tylko dał podwaliny organizacyjne pułku, ale przede wszystkim wyposażył go w konie. Pułk początkowo uczestniczył w kampanii pomorskiej wygrywając starcie pod Nowym Miastem,  zdobywając Brodnicę i przekraczając granicę Prus Wschodnich. Po przegrupowaniu uczestniczył w krwawych starciach na froncie białoruskim, na Wołyniu i nad Niemnem, a szlak zakończył w Mińsku. W II Rzeczypospolitej pułk stacjonował w Lesznie, a następnie w Baranowiczach. Od 1937 roku znalazł się w składzie Nowogródzkiej Brygady Kawalerii, której tradycje kontynuuje dziś 9-ta Brygada Kawalerii Pancernej. W 20 – leciu międzywojennym Iwno słynęło, prócz swej stadniny także ze wspaniałych polowań organizowanych po mistrzowsku przez Ignacego. W jednym z nich uczestniczyła m.in. młoda para królewska z Holandii Julianna i ks. Bernard, rodzice obecnie panującej królowej Beatrix  Ignacy zmarł w 1938 roku i pochowany został z wszelkimi wojskowymi honorami. Po wojnie, w 1945 roku utworzono Państwową Stadninę Koni. Hodowla została odtworzona na grupie klaczy importowanych z Anglii oraz materiale polskim odzyskanym z Niemiec. W latach 1992 – 1995r w wyniku restrukturyzacji powstała Stadnina Koni „IWNO” Sp. z o.o. gospodarująca na areale 2711 ha. Stadnina prowadzi zarodową hodowlę koni pełnej krwi angielskiej, bydła PHF i rasy jersey. Neorenesansowy pałac zbudowano w latach 1851-55 dla Józefa Mielżyńskiego i przebudowano w latach 1902 i 1905. Główny, dwu piętrowy korpus pałacu zwieńczony jest frontonem. Do korpusu głównego przylegają dwie części boczne; piętrowa i parterowa, obydwie z frontonami. Z obydwu części prowadzą galerie do okrągłych pawilonów. Przed pałacem, na trawniku znajduje się głaz upamiętniający Ignacego, a tuż obok w oficynie urządzono hotel „Karino” nawiązujący do słynnego serialu z lat 70-tych, kręconego w Iwnie, ale przede wszystkim do powojennej świetności tutejszej państwowej stadniny koni, z której wiele ogierów wygrywało prestiżowe gonitwy. Barokowy XVIII wieczny, kościół pw. Matki Boskiej Szkaplerznej powstał z fundacji Franciszki Krzyckiej ówczesnej właścicielki Iwna, żony zmarłego wcześniej Antoniego, fundatora kościoła w pobliskim Siedlcu i inicjatora budowy siedleckiego pałacu. Budowla na planie krzyża greckiego powstała w miejscu poprzednich świątyń, z których pierwsza, gotycka wzmiankowana była w XVw. We wnętrzu pochowany jest m.in Jan Iwieński z Grzymalitów, właściciel dóbr iwieńskich, zmarły w 1549r. Przy kościele znajduje się kaplica grobowa powstała z inicjatywy Seweryny Mielżyńskiej, żony Ignacego. Nad kaplicą znajduje się napis po łacinie „W Tobie Panu Zaufałem”, dodany dopiero w 1961 roku.

Janowo (leśniczówka)
Osada śródleśna w gm. Dominowo, leśniczówka w kompleksie leśnym, tuż przy płn-zach. granicy powiatu przy dukcie leśnym do Węgierskiego i Pławiec i drodze lokalnej do Gułtów. We wrześniu 1943 w rejonie leśniczówki Inspektorat AK Środa zorganizował placówkę odbioru zrzutu broni dla polskiego podziemia prowadzonej przez RAF w ramach operacji RIPOSTA. Zrzutowisko otrzymało kryptonim PROSO II. Zrzutu dokonał w nocy z 14 na 15 września samolot aliancki startujący z Wielkiej Brytanii. Inspektorat AK Środa zmobilizował do akcji odbioru i zabezpieczenia zrzutu 76 żołnierzy pod dowództwem komendanta obwodu por. Alfreda Furmańskiego ps. Maciej. Po zrzucie partyzanci podjęli prawie tonę broni, materiałów wybuchowych, urządzeń łączności i materiałów propagandowych. Akcja początkowo zakończyła sie sukcesem, jednak następnego dnia zaalarmowani przelotem samolotu Niemcy, zidentyfikowali w lesie schowki przygotowane przez partyzantów, co doprowadziło do dekonspiracji operacji zrzutowej, a w konsekwencji rozbicia średzkiego inspektoratu AK i jego praktycznej likwidacji. W 1983r w pobliżu miejsca zrzutu odsłonięto niewielką kapliczkę – pomnik. W roku 2002, w kolejną rocznicę operacji odsłonięto krąg pamięci, z centralnie umieszczonym kamieniem zawierającym pamiątkowa tablicę.

Kijewo
Z nazwa wsi kojarzone są dziś dwie legendy. Jedna z nich, przytoczona przez XIX wiecznego Oskara Kolberga mówi o właścicielu pobliskiego Nadziejewa, miłośnika wiedzy wszelakiej (ponoć i tajemnej!), imć Cholewy, który przybył na sejmik w Środzie i zerwał go, głośno demonstrując swoja niezgodę. Ponieważ jednak rozważana przez brać szlachecką rzecz nie wywoływała dotąd kontrowersji, a wystąpienie p. Cholewy składać należało na karb warcholstwa szlachta zgodnie pognała za uciekającym i dopadłszy go, kijami go utłukła. Druga legenda dotyczy roku 1780, kiedy to na średzkim sejmiku, w charakterze królewskiego posła przybył Józef Wybicki, późniejszy twórca słów narodowego hymnu. Ponieważ jednak stał sie mimowolnie posłańcem, źle przyjętych przez brać szlachecką królewskich zamiarów, pośpiesznie opuścił miasto nim doszło do zbrojnych wystąpień przeciwko niemu. Legenda dopowiada, ze salwujący sie przed szlacheckimi kijami Wybicki schronił sie we wsi, która później miano Kijewo otrzymać miała. W trakcie potopu szwedzkiego wieś niemal doszczętnie została zniszczona. We wsi wznosi sie dwór z 1880r. Na części wsi w latach 70-tych zbudowano jedną z filii zakładów Hortex. Obecnie są jest to Zakład Przetwórstwa Owocowo – Warzywnego.

Kołaczkowo
Wieś gminna w powiecie wrzesińskim. Znane było od 1310r jako wieś rycerska lokowana na prawie średzkim. Wymieniani są właściciele Kołaczkowscy. W XVIw właścicielem był Dobrogost Jezierski, dworzanin Górków, który odsprzedał dobra Łukaszowi Górce w 1538r. Wśród późniejszych właścicieli wymienia się Zajączków, Stablewskich i Dąbskich. Gustaw Dąbski był fundatorem kościoła pw. św. Szymona i Judy Tadeusza, zbudowanego w latach 1830-36. Poprzednią świątynię uposażali m.in. Łodziowie. W pochodzącym z pocz. XIXw pałacu gościł m.in. Julian Ursyn Niemcewicz. W latach 1920-25 pałac należał do Władysława Reymonta. Mieszkając w kołaczkowskim pałacu pisarz dowiedział się o przyznaniu mu Nagrody Nobla. W okresie międzywojennym gościli tutaj także Wincenty Witos, Maciej Rataj i Kornel Makuszyński. W 1977r przy pałacu wzniesiono niewielki pomniczek przedstawiający Reymonta  i bohaterów powieści „Chłopi”.

Koszuty
Wieś Koszuty, położona 5 km na zachód od granic Środy znana jest w Polsce dzięki wspaniale zachowanemu XVIII wiecznemu dworowi. Schowany w gąszczu zieleni, rewitalizowanego parku, alkierzowa, modrzewiowa, siedziba ziemiańska w stylu polskim jest jednym z najpiękniejszych tego typu obiektów w Polsce. Nazwa wsi pochodzi od słowa koszut oznaczającego jelenia. Pierwsi właściciele jednoznacznie identyfikowani w zachowanych dokumentach archiwalnych to Koszutcy h. Leszczyna, którzy gospodarzyli tutaj od XV wieku do końca XVII wieku. W XVI wieku zbudowali oni tutaj dwór, o którym krótkie zachowane wzmianki pojawiają się dopiero w 1 połowie XVIII wieku. O XVI wiecznej metryce dworu wnioskujemy, pośrednio, dzięki odnalezionej w 1902 roku, podczas remontu dworu, belce z wyrytą datą 1567r. Właścicielami wsi byli wtedy m.in Teofila z Szołdrskich Potulicka, a później Józef Strzelecki. Prawdopodobnie około 1760 roku dwór ten pozostawał już w ruinie, co spowodowało jego rozbiórkę i budowę kolejnej siedziby na starych fundamentach. Nowy dwór wzniesiono dla Józefa Zabłockiego.  Dwór nakryty był czterospadowym, łamanym dachem, zaś w elewacji północnej występowały dwa ryzalitowe  alkierze nakryte osobnymi baniastymi dachami. Przebudowy domu dokonał prawdopodobnie przed 1827 rokiem Antoni Świsztulski, który przejął Koszuty po śmierci swej żony Franciszki Sieroszewskiej, 2-do voto Świsztulskiej. Przebudowa, a raczej dobudowa polegała na powiększeniu przybudówek między alkierzowych. Kolejnej przebudowy dokonał w 1870 roku Napoleon Bolesław Rekowski, kolejny sukcesor Koszut, który wszedł w ich posiadanie poprzez małżeństwo z Anielą Marianną Świsztulską. Polegała ona na zabudowie „trzecim alkierzem" płd-zach narożnika dworu. Alkierz ten, wyrównujący obrys budynku od strony zachodniej był raczej rodzajem wieżyczki, nietypowy był też kopertowaty kształt dachu alkierza. Prawdopodobnie w tym samym czasie powiększono także istniejący od samego początku alkierz płn-wsch. W 1875 roku dziedziczką Koszut staje się Maria z Rekowskich, córka Napoleona i jego drugiej żony Anieli Marianny ze Świsztulskich.  27 kwietnia 1873 roku przyszła dziedziczka Koszut wyszła za mąż za potomka gen. Antoniego Amilkara Kosińskiego – Witolda. W 1902 roku Kosińscy dokonują kolejnej przebudowy dworu. Przede wszystkim powiększono alkierz płn-zach, tak jak uczyniono to w 2 poł. XIX wieku. W narożniku płd-wsch dodano kolejny alkierz, przykrywając obydwa południowe alkierza takimi samymi baniastymi dachami. Stąd też dopiero teraz dwór uzyskał swój charakterystyczny, barokowy rzut.  W rękach Kosińskich Koszuty pozostawały do 1928 roku kiedy to, po bezpotomnej śmierci Witolda, przeszły ponownie w ręce Rekowskich. Byli oni właścicielami Koszut do 1939 roku, a we dworze zamieszkiwali do 1941 roku. W czasie II wojny światowej gospodarzyła tutaj niemiecka rodzina  Kottle. Po zakończeniu wojny majątek Koszuty rozparcelowano, a od początku lat 60-tych działała we dworze szkoła podstawowa. W 1966 roku z inicjatywy regionalisty Franciszka Kosińskiego w górnej kondygnacji dworu powstało Muzeum Ziemi Średzkiej, którego ekspozycję tworzyły jego zbiory prywatne. We wsi wznosi się kościół neobarokowy pw. św. Katarzyny i Serca Jezusowego pochodzący z lat 1926-30. Zastąpił on istniejący wcześniej i zniszczony pożarem kościół drewniany. Obok znajduje się nagrobek napoleończyka, rezydenta koszutskiego dworku płk. Franciszka Kuszla (zm. 1856). Przy drodze krajowej budynek d. gościńca Tośtoki i trzy wiatraki koźlaki pochodzące z terenu powiatu (Z Jarosławca, Pałczyna i Pętkowa)

Kórnik i Bnin
W trakcie formowania nowych struktur państwa piastowskiego ważną rolę począł odgrywać gród położny na płw. Szyja Jeziora Bnińskiego. Kontrolował on szlak wiodący z Gniezna, Poznania na Śląsk i dalej do Czech w wąskim przesmyku pomiędzy jeziorami, tworzącymi długą rynnę jezior kórnicko – zaniemyskich. Rynna ta, wraz z linią Warty i strategiczną kasztelanią śremską stanowiła naturalny bastion młodego państwa gnieźnieńskiego od strony południowej. W 1038 roku gród w Bninie uległ najazdowi Brzetysława Czeskiego, który złupił piastowskie państwo. W trakcie restytucji i związanej z tym migracji stolicy do Krakowa szlak wiodący przez Bnin stracił na znaczeniu i nabrał go ponownie wraz z rozbiciem dzielnicowym i gospodarczym ożywieniem Śląska. Od 1232r. w dokumentach pisanych pojawia się już kasztelania bnińska. Ważną rolę gród odegrał podczas walk pomiędzy Piastowcami: Henrykiem Brodatym, a Władysławem Odonicem. Zrujnowany po napaści krzyżackiej na Wielkopolskę w 1331r gród nigdy już nie odzyskał dawnej roli, jednak w 1390r. Bnin otrzymał z rąk Władysława Jagiełły prawa miejskie. W XIIw. pojawiają się także pierwsze wzmianki o Kórniku i jego właścicielach: wojewodzie poznańskim Przedpełku, Wyszocie i Hugonie. Kolejni potomkowie Przedpełka, właściciele Kórnika swą główną siedzibę posiadali w Łodzi k. Tomic. Z rodu Łodziów wywodzili się kolejni właściciele dóbr kórnickich, Górkowie, którzy w XV i XVIw.  osiągnęli status jednego z najzamożniejszych rodów Wielkopolski. To właśnie Górkowie wystawili w Kórniku swą pierwszą rodową siedzibę o charakterze obronnym. Do najznamienitszych przedstawicieli rodu należał m.in. Łukasz (zm. 1475r.), komornik królewski, wojewoda poznański, starosta generalny wielkopolski. Nie zachował się dokument lokacyjny, jednak z całą pewnością w 2 poł. XVw. Kórnik był już miastem lokowanym. Przyjmuje się, że lokacja nastąpiła ok. 1450r. na prawie magdeburskim. W 1437r. rozpoczęto już budowę gotyckiej świątyni, siedziby nowej parafii. Znaczącego rozkwitu miasto doznało za sprawą Uriela Górki (zm. 1498r), syna Łukasza, współpracownika Kazimierza Jagiellończyka, dyplomaty. Uriel znacznie rozbudował siedzibę rodu, a kościół farny podniósł do rangi kolegiaty. W 1463r. gotycka świątynia ufundowana przez biskupa Andrzeja Górkę stanęła także w Bninie. W pocz. XVI wieku Górkowie stają się orędownikami protestantyzmu. Kolejnej znaczącej przebudowy zamku dokonuje Stanisław (zm. 1592r), ostatni męski potomek rodu, który w 1574r. gościł w swych dobrach przybywającego do Polski króla elekta Henryka Walezjusza. Po śmierci Stanisława dobra kórnickie przeszły w ręce siostrzeńców, Czarnkowskich, katolików. W 1623r. Adam Sędziwój (zm. 1627r), wojewoda łęczycki i starosta generalny wielkopolski gościł w zamku kolejnego króla Polski, Zygmunta III Wazę. W początkach XVIIw. dobra kórnickie przeszły w ręce Grudzińskich. Stopniowo podupadające, już za Czarnkowskich miasto wraz z rezydencją, znajdowało się w coraz gorszym położeniu. W 1676r. kolejnymi właścicielami zostają Działyńscy. Jedną z najbardziej znanych przedstawicielek tego rodu była Teofila, 1o voto Szołdrska, 2do voto Potulicka, znana dziś powszechnie, jako „Biała Dama” (1714-1790), uwieczniona w śnieżno białej sukni przez malarza na słynnym obrazie wiszącym w kórnickim zamku.  Gospodarna ręka Teofili z Działyńskich w ogromnej mierze przyczyniła sie do restytucji dóbr kórnickich. Jednak nieunormowana sytuacja spadkowa doprowadziła do długoletnich sporów pomiędzy Szołdskimi i Działyńskimi, a tym samym stagnację gospodarczą w dobrach kórnickich. Rozwój miasteczka i siedziby nabiera nowego rozmachu za sprawą Tytusa Działyńskiego (1796-1861) należącego do najwybitniejszych Wielkopolan okresu zaborów. Był on twórcą biblioteki i Arboretum; obydwa dzieła przedstawiają dziś ogromną wartość naukową. Z jego inicjatywy doszło do kolejnej restauracji i przebudowy kórnickiego zamku. W 1846r. rozpoczęto przebudowę wg. projektu wybitnego architekta Karola Fryderyka Schinkla, a po jej ukończeniu zamek zyskał współczesny wizerunek w stylu neogotyku angielskiego. Kontynuatorem dzieła ojca był syn, Jan. Pod koniec XIXw. klucz kórnicki przeszedł w ręce Władysława Zamoyskiego, piewcy Tatr, właściciela Zakopanego i Morskiego Oka. Tuż przed śmiercią Władysław Zamoyski przekazał swój majątek narodowi polskiemu, z którego w 1925r. decyzją sejmu utworzono Fundację „Zakłady Kórnickie”, odtworzoną po II wojnie światowej dopiero w 2001r. Przypałacowy Park  - Arboretum Kórnickie jest częścią Instytutu Dendrochronologi PAN. Wśród zabytów Bnina wymienić należy: barokowy Ratusz, wzniesiony w poł. XVIII w. z mansardowym dachem i wieżą z herbem Działyńskich (Ogończyk), neogotycki, poewangelicki kościół św. Wojciecha, wzniesiony w 1827 z gotycką, ośmioboczną chrzcielnicą z piaskowca pochodzącą ze zniszczonego w 1942r kościoła katolickiego i datowana na 2 połowę XV wieku oraz zespół zabudowań folwarcznych w Prowencie. W jednym z budynków, w 1923 roku przyszła na świat przyszła noblistka, poetka Wisława Szymborska.

Mądre
Wzmianki o wsi pojawiają się w 1380 roku. Do 1796r. była własnością biskupów poznańskich. W 1785r na wyniesieniu (25 m ponad otaczający teren) stanął drewniany kościół, pw. św. Jadwigi Śląskiej, który w latach 1896-97 zastąpiła świątynia neogotycka wg. projektu Jana Rakowicza. W ołtarzu głównym znajduje sie kopia słynącej łaskami gotyckiej piety z poł. XVw, skradzionej w 2005r. Kult rzeźby istniał już w XVIIw a wierni pielgrzymowali do mędrskiego kościoła z wielu odległych zakątków. Dawniej w kościele czczona była także św. Rozalia z Palermo, orędowniczka strzegąca przed zarazą, której kult rozpoczął się w Europie i w Polsce p 1630 roku i w XIXw znacznie osłabł. Madre odwiedził XIX wieczny etnograf Oskar Kolberg, który swe spostrzeżenia na temat legend z nią związanych zawarł w tomach 9-15 „Dzieł wszystkich”. Jedna z legend związanych ze wsią dotyczy ogromnej lipy, uznanej za pomnik przyrody, rosnącej przy północnej nawie kościoła. Dawno temu do mieszkającej we wsi, znanej w okolicy znachorki zgłosił się młody człowiek opętany przez szatana. Zielarka uwolniła mężczyznę od demona, ale ten pozbawiony oparcia w ciele rozpoczął wędrówkę, błąkanie się po okolicy. Jakiś czas potem w okolicy dzisiejszych Czartek pątnujący do mąderskiej MB Bolesnej napotkał płacząca dziewczynę. Uczciwość pątnika nakazała mu zaopiekować się niebogą, jednak wkrótce okazało się, że dziewczyna wyprowadza młodzieńca w gęstwinę. Nim młodzieniec dostrzegł zagrożenie odezwały się kościelne dzwony, na dźwięk, których dziewczyna zamieniła się w węża. Przytomny młodzieniec uderzył węża podróżnym kosturem i pełny skruchy pobiegł do Mądrych, gdzie przed kościołem wbił kostur w ziemię i niesiony falą żalu nad własną słabością zapłakał podlewając kostur rzewnymi łzami. Pokuta została dostrzeżona przez Boga, a kostur wyrósł w dorodną lipę. Inna legenda mówi, że w trakcie jednej z licznych podróży, jakie Jagiełło odbył na poznański zamek jego kareta ugrzęzła w piachu. Z opresji wybawił króla miejscowy chłop, który wpierw, z góry zapewnił sobie sowitą zapłatę, a następnie pogonił konie, czyniąc batem znak krzyża. Na pamiątkę tego wydarzenia i w dowód uznania dla tutejszych mieszkańców, król nazwał wieś Mądre. We wsi znajduje sie także organistówka z 1900r i dom z 1884r.

Mikuszewo
Wieś w powiecie wrzesińskim, gmina Miłosław. W 1392r w dokumentach występuje kmieć na Mikuszewie Tomasz. Wśród właścicieli wymienia się m.in. Paszka Wyskotę z Chrząstowa – łowczego kaliskiego i Mikołaja Zarębę z Czeszewa. W połowie XVw właścicielami wsi byli Wieniawowie a później Mikuszewscy, Przyjemscy, Zabłoccy i Jabłonowscy. W 2 poł. XIX wieku dobra nabywa ks. Sachsem – Meningen, który wznosi w 1890r. istniejący do dzisiaj dwór. Mieści się w nim obecnie Międzynarodowy Dom Spotkań Młodzieży. Przy dworze znajduje się park krajobrazowy o pow. 3,95ha. Istnienie kościoła potwierdzają dokumenty od XIV. Późniejsza konstrukcja została spalona na pocz. XVIII wieku i prawdopodobnie nigdy nie odbudowana. W centrum wsi wznosi się dawny budynek zajazdu i poczty (z 2 poł. Xix) oraz d. szkoły (z pocz. XXw). Przy drodze stoi figura Matki Boskiej z 1928r (odbudowana w 1947) z tablica z 1948r upamiętniająca zmarłych w l. II w.św. mieszkańców.

Miłosław
Miłosław to niewielkie wielkopolskie miasteczko położone na południowym krańcu równiny wrzesińskiej. Nieopodal rynku wznosi się kościół pw. św. Jakuba. Poprzednia, drewniana świątynia, istniejąca tutaj już od XII wieku przeszła w 1555 roku w ręce protestantów. W 1572 roku kościół strawił pożar, którego niszczycielska siła zniszczyła także większą część miasta. Nowy kościół zbudowano w stylu późnogotyckim w 1620r. Z inicjatywy Seweryna Mielżyńskiego i częściowo według jego projektu gotycki, murowany kościół został gruntownie odnowiony i przebudowany w latach 1842-45. W czasie kolejnej rozbudowy, w 1913 roku dobudowano kaplicę grobową Kościelskich i nawy boczne.  Przy południowo zachodnim, wysoko wyniesionym narożniku dziedzińca kościelnego wznosi się  figura św. Wawrzyńca z pocz. XIX wieku (proj. Konrad Chojecki), która pierwotnie stała nieco niżej, zaledwie kilkanaście metrów od obecnego miejsca. Dziś znajduje się tam niewielki pomniczek w kształcie spłaszczonego ostrosłupa z marmurową tablicą, który ustawiony został z inicjatywy Seweryna Mielżyńskiego na grobie 33 powstańców Wiosny Ludów poległych w bitwie miłosławskiej 30. 04. 1848 roku. Po klęsce pod Książem (29.04.1848r) stało się jasne, że chcący pójść za ciosem Prusacy uderzą na kolejny obóz. Z militarnego punktu widzenia najdogodniejszym był pobliski obóz w Miłosławiu, który umożliwiłby panowanie nie tylko po południowej stronie Warty, ale także i po północnej. Naczelny wódz Ludwik Mierosławski, spodziewając się takiego posunięcia zdecydował się obwarować w Miłosławiu ściągając doń posiłki z Nowego Miasta (90 km)  i Pleszewa. Odwody pleszewskie podążały przez Żerków, a następnie przeprawiły się przez Wartę w rejonie Czeszewa (108 km). Do konfrontacji doszło już dzień po bitwie pod Książem. Początkowy przebieg bitwy miłosławskiej (114 km) miał dla Polaków niekorzystny przebieg. Główny atak sił Pruskich, prowadzony od strony Winnej Góry i wspomagany oddziałami od strony Wrześni, posuwał się w walce ulica po ulicy w kierunku centrum, a następnie w kierunku pałacu Mielżyńskich, który zajmował sztab Mierosławskiego. Sytuacja zrobiła się dramatyczna, gdy wszyscy obrońcy pałacu zginęli, a ostatnia rubież obrony Polaków została naprędce zorganizowana pomiędzy Kozubcem a Bugajem. Wtedy to na prawe skrzydło i tyły Prusaków od strony Białego Piątkowa uderzyła jazda przybyła z Pleszewa. Świeżość i siła odwodu przechyliła szalę zwycięstwa na stronę polską. Po stronie Pruskiej zginęło ok 200 żołnierzy, zaś straty polskie sięgnęły 200 zabitych, jednak zwycięstwo mocno podniosło morale powstańców, pomimo tarć ambicjonalnych i nieporozumień w sztabie powstania. 5 lat później zwłoki przeniesiono na obecne miejsce, stawiając na grobowcu figurę św. Wawrzyńca, stojącą dotąd nieopodal pierwotnej mogiły, przed budynkiem wikarówki. Projekt grobowca wykonał sam Seweryn Mielżyński. W roku 1928 z okazji 80 rocznicy bitwy miłosławskiej pomnik – mauzoleum miłosławskich kosynierów odwiedził prezydent Ignacy Mościcki. Przy placu zamkowym znajduje się XIX wieczny budynek szkoły, który w latach 1846-48 zaprojektował i wzniósł Seweryn Mielżyński. Budynek pełnił rolę lazaretu bitwy miłosławskiej, zaś w latach 1901-07 uczące się tutaj dzieci poszły śladem dzieci wrzesińskich, odmawiając nauki religii w języku niemieckim. Po przeciwnej stronie ul. Zamkowej stoi neogotycki dawny kościół ewangelicki, który od 1977 roku pełni rolę Muzeum Ziemi Miłosławskiej. Po drugiej stronie skrzyżowania znajduje sie zespół pałacowo-parkowy. Miłosławski pałac poprzedza oś widokowa, w postaci dwóch równoległych dojazdów rozdzielonych trawiastym dywanem z krzewami. Nieregularny kształt pałac zawdzięcza jego dwóm wielkim właścicielom, którzy odcisnęli swe piętno na dziejach Miłosławia: Mielżyńskich i Kościelskich. Pierwotnie już w XVI wieku,  tuż obok dzisiejszego pałacu istniał drewniany dwór należący do Górskich, być może częściowo obronny, jak bywało to w zwyczaju epoki. Dwór ten zastał nabywający 1777 roku dobra miłosławskie starosta radziejowski i wałecki, podkomorzy wschowski, pułkownik Maciej Mielżyński. Około 1830 roku Mielżyńscy (najprawdopodobniej Franciszka Mielżyńska, wdowa po Józefie, synu Macieja) budują niewielką willę zwaną „altaną”. To środkowa partia dzisiejszego pałacu. W 1835 roku dobra miłosławskie obejmuje syn Franciszki i Józefa – Seweryn, który rozbudował pałac zaczynając od dobudowania zachodniego, niewielkiego skrzydła i niskiej wieży, a następnie skrzydła wschodniego. W czasie wydarzeń Wiosny Ludów w pałacu kwaterował sztab Ludwika Mierosławskiego. Kolejną rozbudowę Seweryn Mielżyński rozpoczął na dwa lata przed swoją śmiercią, w 1870 roku. Dobudowano wtedy dwa skrzydła w elewacji ogrodowej. Gośćmi Seweryna Mielżyńskiego w Miłosławskim pałacu byli m.in. Wincenty Pol, Józef Ignacy Kraszewski, Władysław Syrokomla, Adam Chmielowski (w 1870 roku, zanim jeszcze został Bratem Albertem). Silne były też związki Seweryna Mielżyńskiego z postacią Adama Mickiewicza. W 1869 roku w miłosławskich dobrach wakacje spędził Józef Mickiewicz (syn poety, zaś rok później swe ostatnie dni spędziła tutaj żona poety Teofila Lenartowicza Zofia z Szymanowskich Lenartowiczowa, przyrodnia siostra Celiny, żony Mickiewicza. Kiedy w 1872 roku umiera bezdzietnie Seweryn Mielżyński, dobra miłosławskie przechodzą w posiadanie Józefa, bratanka, który zaledwie dwa lata wcześniej odziedziczył także Iwno, z którego uczynił swą rodową siedzibę. Miłosław zaczął stopniowo podupadać. W 1895 roku właścicielem Miłosławia stał się Józef Teodor Kościelski herbu Ogończyk, poseł do parlamentu pruskiego, działacz społeczno-polityczny, absolwent poznańskiego gimnazjum Marii Magdaleny, mecenas sztuki i kolekcjoner. Wkrótce po transakcji rozpoczął kolejną już w historii rozbudowę pałacu, dodając kolejne boczne skrzydła, podwyższając wieżę i dodając reprezentacyjny czterokolumnowy portyk w elewacji frontowej. W 1899 roku, z inicjatywy Kościelskiego, doszło do odsłonięcia pierwszego na ziemiach polskich pomnika Juliusza Słowackiego, w 90 rocznicę urodzin i 50 rocznicę śmierci poety. Uroczystości, na których wspaniałą mowę wygłosił Henryk Sienkiewicz stały się wielką narodową manifestacją. Potomkini Józefa, Monika Kościelska testamentem w roku 1959 ustanawia fundację Kościelskich, która od 40 ponad lat nadaje jedną z najbardziej prestiżowych nagród dla pisarzy i poetów – jej beneficjentami byli m.in. Wisława Szymborska i Zbigniew Herbert. W 2005 roku nagroda po raz pierwszy przyznana została w miłosławskim pałacu. Malowniczy park zyskuje dużo dzięki przepięknie wkomponowanemu w jego różnorodną roślinność nieregularnemu stawowi (5 ha powierzchni), poprzecinanego licznymi wyspami i prowadzącymi na nie mostkami. Ścieżkę ozdabiają wspaniałe, majestatyczne, prastare dęby, z których jeden to 680 centymetrowy olbrzym, zwany Dębem Słowackiego. Tuż obok dębu stoi pomnik Słowackiego, którego autorem był znany wielkopolski rzeźbiarz Władysław Marcinkowski. Tuż przy rynku, na narożniku wznosi się stylowy budynek miłosławskiego Bazaru, patriotycznego centrum okresu zaborów. Przy ulicy Połczyńskiej znajduje się cmentarz. W jego centralnej części uwagę przykuwa kaplica - mauzoleum Mielżyńskich, w której spoczywają Seweryn, jego żona Franciszka i ich zmarłe dziecko. W kaplicy spoczywają także doczesne szczątki malarza Leona Kaplińskiego, rezydenta miłosławskiego pałacu. Na cmentarzu znajduje się również Grobowiec Zofii z Szymanowskich Lenartowiczowej, siostry Celiny - żony Adama Mickiewicza. Żonę pochował tu Teofil Lenartowicz, poeta.

Murzynowo Kościelne
Pierwsza wzmianka o wsi (Myrszewo, myszewo, Mirzewo), przywilej lokacyjny Władysława Laskonogiego pochodzi z XIIIw. Wieś była własnością biskupa wrocławskiego, ale w 1266r. przeszło w ręce księcia wielkopolskiego Bolesława Pobożnego, który zamienił ją na Zduny i Dziadkowo. W obrębie starostwa średzkiego, jako królewszczyzna Murzynowo znalazło się za panowania Kazimierza Wielkiego. W 1848r, w czasie Wiosny ludów poddały się tutaj resztki oddziałów Ludwika Mierosławskiego. Od XIXw do 1939r było w rękach Ozdowskich. Dwór we wsi pochodzi z 1870r. Obiekt otoczony jest parkiem z przełomu XI i XXw o pow. 2,35ha. Drewniany parafialny kościół pw. Jana Chrzciciela zbudowano w l. 1739-42. W l. 1900-03 dobudowano murowaną, wyższą część nawy głównej. W kościele przechowywane są relikwie św. Wojciecha. Ściany zdobi polichromia krakowskiego artysty Antoniego Procajłowicza z 1925r. Na przykościelnym cmentarzu grobowce rodzin Golskich, Ozdowskich i Jachimowiczów.

Nietrzanowo
Wieś średniowieczu należała do Doliwów z Dębna. Już przed 1396 stał tutaj zrębowy kościół. Obecny, barokowy, pw. Wszystkich Świętych pochodzi z lat 1664-66. W latach 1900-01 został gruntownie przebudowany i w znacznej mierze zatracił swój stylowy charakter. Na przykościelnym cmentarzu znajduje się grób założyciela Kółek Rolniczych Juliana Kraziewicza. Pierwsza organizacja tego typu powstała z jego inicjatywy w Piasecznie, gmina Gniew, na Pomorzu w 1862 roku jako odpowiedź na antypolską politykę Prus prowadzoną wobec włościan. Kraziewicz był także twórcą Towarzystwa Gospodyń. Kółka Rolnicze masowo powstające wkrótce na Pomorzu dotarły do Wielkopolski w 1866 roku – w tym bowiem roku powstało kółko rolnicze w Dolsku. W 1895 roku Kraziewicz osiadł na ziemi średzkiej, gdzie rozpoczął gospodarowanie w Murzynowie Leśnym. Niedługo jednak dane było mu tutaj pracować, bowiem trzy miesiące po przybyciu do Murzynowa zmarł na serce. Warto dodać, że jego dzieło również na ziemi średzkiej kontynuował patron Kółek Rolniczych Maksymilian Jackowski właściciel Pomarzanowic k. Pobiedzisk. Wcześniej Jackowski był administratorem majątku Źrenica k. Środy, którego właścicielką była córka generała Dąbrowskiego – Bogumiła Mańkowska z mężem Teodorem.

Opatówko
Wieś wymieniana w źródłach w wieku XI jako własność Awdańców a następnie benedyktynów z Lubinia. W roku 1257 przechodzą na własność kapituły gnieźnieńskiej, która wymienia na Opatówko leżące pod Zaniemyślem Wyszakowo. Od 1364 r. wieś należała do diecezji poznańskiej. Już w XIV w  pojawiają się wzmianki o drewnianym kościele i parafii.  Obecny kościół drewniany powstał na fundamentach poprzedniej świątyni. Obecny, drewniany, zrębowy kościół wzniesiony w latach 1752-54 z fundacji Leona Morawskiego, archidiakona poznańskiego i gnieźnieńskiego. Restaurowany w latach 2001-03. Konstrukcja oszalowana, orientowana, jednonawowa, z węższym prezbiterium zamkniętym trójbocznie i dachem krytym gontem. Wyposażenie wnętrza pochodzi z XVIII w. Znajdująca się na belce tęczowej rzeźba Chrystusa pochodzi z poprzedniej świątyni i datowana jest na XVI wiek. Pośrodku prezbiterium znajduje się rokokowy ołtarz główny, z obrazem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i wizerunkiem patronki kościoła, św. Katarzyny. Na skraju prezbiterium znajduje się ambona z rokokową dekoracją frontu datowana na XVIIIw, zaś przeciwnej stronie chrzcielnica z tego samego okresu. Na południowej ścianie kościoła umieszczono tablicę, upamiętniającą księży zamordowanych w Dachau oraz parafian, rozstrzelanych w Małej Górce.

Pętkowo
Dawniej wieś nosiła nazwę Pyanthkowo, Pathkowo, Pentcowo, Petkowo. Według zapisków historycznych wojewoda kaliski Maciej zapisał w 1306r. wieś na własności biskupów poznańskich. W XVw wieś została zastawiona, jednak prawdopodobnie aż do rozbiorów pozostawała własnością kościoła. W 1863r. właścicielem wsi był Kacper Mieloch. W ost. ćwierci XIXw wieś trafiła w ręce niemieckie. Prawdopodobnie w pocz. XXw wzniesiono zachowany do dziś niewielki dworek. W dobrym stanie zachował się także podworski park o pow. ponad 2ha. Pętkowo poszczycić się może trwająca już od ponad 100 lat tradycją doświadczalnictwa rolniczego. W 1900r. Poznańska Izba Rolnicza pozostającą pod zarządem niemieckim kupiła ponad 58 ha ziemi z przeznaczeniem na rolnicza stacje doświadczalną. Prowadzono tutaj m.in. badania nad zbożami, ziemniakami, burakami, grochem, konopiami i lnem. W 1918r. stacja stała się częścią Wielkopolskiej Izby Rolniczej, stanowiąc wkrótce jeden z jej wydziałów. Do wybuchu wojny stacja ulegała ciągłej modernizacji i rozwojowi; powiększano m.in. areał gruntów, zbudowano szereg budynków, powiększano zasób biblioteczny i utworzono stację meteorologiczną. W Pętkowie prowadzono także działalność hodowlaną i pedagogiczną m.in. dla uczniów średzkiej szkoły rolniczej. Doświadczenia z zakresu rolnictwa prowadził w stacji także okupant, ale dokładny profil tej działalności pozostaje nieznany. Po zakończeniu wojny stacja do 1950r. wchodziła w skład Instytutu Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa. Od 1951r. stacja trafiła do poznańskiego Instytutu Przemysłu Włókien Łykowych, który dziś nosi nazwę Instytutu Włókien Naturalnych i Roślin Zielarskich. Stacja w Pętkowie jest jednym z siedmiu zakładów doświadczalnych tegoż instytutu i dysponuje areałem 158ha. Prowadzi głównie badania nad nowymi odmianami lnu i konopii.

Polwica
Pierwsza wzmianka o wsi pojawia się w 1230r. W początkach XIXw wieś należała do Jaraczewskich, a później Skórzewskich, którzy zbudowali obecny dwór. 28 lutego 1819r. przyszedł na świat w polwickim dworku Ryszard Wincenty Berwiński. Poeta mieszkał w Polwicy przez 11 lat. W trakcie nauki w gimnazjum w Lesznie, rodzina utraciła Polwicę. Berwiński studiował we Wrocławiu i Berlinie. W 1843r. zamieszkał w Poznaniu. Za swa patriotyczną działalność był prześladowany i więziony przez władze pruskie. Aktywnie uczestniczył w Wiośnie Ludów. W latach 1852-56 posłował do parlamentu pruskiego. Później zaciągnął sie do dragonów otomańskich Sadyka Paszy, walcząc po stronie tureckiej w wojnie krymskiej. Podczas wojny odwiedzał Poznań dwukrotnie. Zmarł w Konstantynopolu 17 listopada 1879r. Uznawany jest dziś za jednego z najwybitniejszych polskich poetów romantyków, obok Norwida przedstawicielem, tzw. trzeciego pokolenia. Kolejny właściciel, Zygmunt Niegolewski wydzierżawił majątek Michałowi Jasieckiemu, bohaterowi pamietnika „Marianna i Róże”: „Od jesieni ubiegłego roku [1891 – przyp. M.B.] mieszkamy w majątku Polwica w powiecie średzkim w Wielkopolsce. Majątek ten wielkości 1200 mórg ziemi i przybliżonej wartości 370000 marek kupił mój mąż Michał Jasiecki po długoletnim okresie pracy w Pakosławiu koło Lwówka. Przez blisko 20 lat pełnił tam funkcję administratora dużych, bo liczących ponad 5000 mórg ziemi majątków znanej wszystkim Polakom patriotki i działaczki panny Emilii Sczanieckiej [...]. Prawdę mówiąc oszczędności Michała nawet p kilkunastu latach najsumienniejszej pracy nie mogły wystarczyć na nabycie majątku ziemskiego i to tej wielkości, co Polwica, z dobrymi budynkami i ładnym dworkiem, dużym sadem i urodzajną ziemia [...] Ponadto panna Emilia Sczaniecka dopomogła mu w nabyciu Polwicy, dążyła, bowiem do tego, by jak największa ilość ziemi w Wielkopolsce pozostawała w polskich rękach [...] Panna Sczaniecka wiedziała, ze w dworku w Polwicy przed wielu laty, bo w 1819 roku, przyszedł na świat, zasłużony dla Wielkopolski działacz demokratyczny i poeta, osobisty jej znajomy Ryszard Wincenty Berwiński.” [„Marianna i Róże”]. W 1904r rodzina Jasieckich zakupiła większy majątek Ostrowieczko k. Dolska i opuścili Polwicę. Dworek zniekształcono dobudowaną w l. 30 tych piętrową budowlą dostawioną od strony północnej. Zespół budynków otacza park krajobrazowy o powierzchni 1,8ha z trzema stawami.

Rogalin
Pierwsze wzmianki o wsi pochodzą z XIIIw; należała wtedy do Łodzica Mirosława syna Przedpełki z Bnina. W 1592r. urodził się tutaj Krzysztof Arciszewski, generał artylerii Holandii, Brazylii i Polski, admirał floty Brazylii, poeta i pisarz, organizator artylerii i floty za Władysława IV. Ślady drewnianego dworu Arciszewskich nie zachowały się. W 1768r. dobra te nabył Kazimierz Raczyński posiadający dotąd rodzinne gniazdo nad Notecią. W latach 1774-1776 powstał pałac o założeniu późnobarokowo – klasycystyczny. Na osi widokowej, od frontu, na niewielkim wzniesieniu znajduje się kaplica – mauzoleum Raczyńskich, w którym spoczął również Edward Bernard hr. Raczyński, prezydent na uchodźctwie w latach 1979-86. Wybitnym przedstawicielem rodu był wnuk Kazimierza Edward hr Raczyński, wielki patriota, mecenas kultury, wydawca, pisarz, żołnierz epoki napoleońskiej i polityk. Wydawał m.in. prace źródłowe, kodeksy, pamiętniki m.in. „Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska”, i listy Sobieskiego do Marysieńki). Na bazie rodzinnego księgozbioru ufundował bibliotekę, dla której wzniósł piękny budynek w Poznaniu. Szeroko interesował sie także sprawami Poznania; dbał o rozszerzenie ujęć wody i meliorację łąk nadodrzańskich, był pomysłodawcą i mecenasem Złotej Kaplicy w Katedrze Poznańskiej z posągami Mieszka I i Bolesława Chrobrego. W Rogalinie wybudował Kaplicę – mauzoleum, wzorowana na słynnej kaplicy z Nimes. Latem 1831r w gościnie u Raczyńskich przebywał Adam Mickiewicz. 20 stycznia 1846r, przygnębiony oskarżeniami części opinii publicznej o nieuprawnione sponsorowanie złotej kaplicy, popełnił samobójstwo strzałem z armatki – wiwatówki na wyspie jeziora zaniemyskiego Pochowany został po południowej stronie kościoła św. Wawrzyńca w Zaniemyślu, a okazały nagrobek zdobi oryginalny posąg Higei z rysami żony Konstancji, który pierwotnie miał zdobić jeden z poznańskich pomników (dziś kopia Higei na Placu Wolności). W trakcie Wiosny Ludów Rogalin stanowił jedną z baz powstańczych, a 8 maja 1848r rozegrała się bitwa kładąca kres tzw. Republice Mosińskiej. W pałacu znajduje się galeria malarstwa (obrazy Matejki, Malczewskiego, Wyspiańskiego, Fałata, Boznańskiej, Wyczółkowskiego, Gierymskiego). Od 1949r. pałac stanowi oddział Muzeum Narodowego w Poznaniu. W Rogalinie znajduje się największe w Europie skupisko pomnikowych dębów („Dąbrowa Rogalińska”). Ciekawostką jest, że na chronionych prawnie dębach żeruje Kozioróg Dębosz, chrząszcz pozostający również pod ochroną prawną.

Solec
Wieś w średniowieczu należała do biskupów poznańskich. Oni także wystawili pierwszy drewniany kościół pw. św. Katarzyny. W 1302r wymienia sie proboszcza Mikołaja. W 1253 w Solcu zmarł biskup poznański Boguchwał II. W latach 1906-08 powstał nowy kościół o cechach neoromańskich noszący wezwanie św. Katarzyny. na płd. od wsi nad Wartą wznosi się 10 przęsłowy kolejowy most kratownicowy na linii kolejowej Poznań – Kluczbork z 1875r. We wsi prężnie działa Wiejskie Towarzystwo Tenisowe powstałe w 1955r. Na potrzeby uprawiających ten sport powstały w Solcu kilka kortów wraz z zapleczem socjalnym. W skład kompleksu sportowo – rekreacyjnego wchodzi także amfiteatr. Na obiekcie odbywały się m.in. turnieje o randze wojewódzkiej oraz mistrzostwa powiatu średzkiego.

Słupia Wielka
Do końca XVIII w topografii okolic dzisiejszej Słupi funkcjonowały dwie wsie noszące tą nazwę: Słupia Wielka (Slupia Maior), leżąca gdzieś w okolicach dworu i dalej na wschód i południe oraz Słupia Mała (Slupia Minor) leżąca w okolicach dzisiejszej siedziby Centralnego Ośrodka Badań Odmian Roślin Uprawnych. Topograficzna bliskość obu wsi powodowała, że niekiedy wsie określano jako Słupie Obie, np. na mapie z 1798r. Jak mówią przekazy historyczne Słupia Mała (niem. Klain Slupia) wyludniła się w XVIIw, a ostatecznie z map topograficznych zniknęła w 2 poł. XIX. Pozostała Słupia Wielka, nosząca pruską nazwę Gross Slupia. Na jej terenie istniał dwór, którego formy i dokładna lokalizacja pozostają nieznane. Pod koniec XIXw właścicielami wsi została niemiecka rodzina Blecker –Kohlsaat, od której nazwiska Słupia w okresie II wojny światowej nosiła nazwę Bleckersdorf. Rodzina ta wzniosła nowy dwór (prawdopodobnie w 4 ćw. XIX wieku) w stylu willi włoskiej, pełniący obecnie rolę siedziby dyrekcji COBORU. W 1925 roku w Słupi doszło do rzekomego cudu – objawienia na wzór Lourdes czy Fatimy. Matka Boska ukazać miała się dzieciom, a widzenia owe, w obliczu rosnącej rzeszy wiernych powtarzać miały się jeszcze wielokrotnie. Ostatecznie, objawienia, dostępne tylko wybranym osobom, po starannym zbadaniu przez komisję kościelną nie zostały uznane, a pamięć o rzekomym cudzie powoli słabła. W 1952 roku powstała w Słupi stacja doświadczalna oceny odmian, przekształcona w 1966 roku w samodzielną jednostkę badawczą, na potrzeby której wzniesiono na terenie d. wsi Słupia Mała szereg obiektów; m.in. budynki mieszkalne, biurowiec, stołówkę, hotel, garaże, laboratorium i wiele innych. Budowę prowadziło, w pocz. l. 70-tych nieistniejące już Przedsiębiorstwo budownictwa Rolniczego ze Środy. Główną podstawą prawną działalności ośrodka jest ustawa o Centralnym Ośrodku Badania Odmian Roślin Uprawnych. Ośrodek prowadzi badania nad nowymi odmianami roślin, prowadzi ich rejestr, a także opracowuje metodykę badań roślin. Badania nad nowymi odmianami przeprowadza się na poletkach doświadczalnych w pobliżu Słupi, ale także w sieci kilkudziesięciu stacji doświadczalnych, rozrzuconych po całej Polsce. Celem badań jest wyrównywanie, utrzymywanie i podnoszenie wartości gospodarczej odmian roślin uprawnych. Ośrodek współpracuje w tym zakresie z Międzynarodowymi organizacjami zajmującymi się uprawą roślin, a od 1989 roku jest członkiem Międzynarodowego Związku Ochrony Nowych Odmian Roślin (UPOV). Od 2011r. ośrodek ma status Agencji Wykonawczej z szesnastoma oddziałami terenowymi. Na początku lat 70-tych w ośrodku powstał jeden z prężnie działających Dyskusyjnych Klubów Filmowych. Projekcje odbywały się dzięki przychylności dyrekcji ośrodka w profesjonalnie wyposażonej sali kinowej. Klub przyjął nazwę „Odmiana” i działał w ramach polskiej Federacji DKF. Ogromne zaangażowanie pomysłodawców  i członków klubu owocowało jego bogatą i dynamiczną działalnością, której szczególnym symptomem były wizyty w Słupi znanych aktorów, twórców X Muzy m.in. Jadwigi Barańskiej, Małgorzaty Braunek, Jana Englerta, Wiesława Gołasa, Jana Kobuszewskiego, Bogdana Łazuki, Jeremiego Stępowskiego, Ewy Szykulskiej, Zbigniewa Zapasiewicza, Daniela Olbrychskiego i wielu innych powszechnie rozpoznawanych postaci życia kulturalnego. Klub realizował także inną działalność kulturalną m.in. wystawy plakatu, wieczory muzyczne, wieczorki literackie i wernisaże. Jednym z gości klubu był światowej sławy reżyser Andrzej Tarkowski. Klub zakończył działalność w 2002r. Pomiędzy parkiem dworu a zabudowaniami COBORU przebiega linia Średzkiej Kolei Powiatowej. Na 5 kilometrze szlaku znajduje się stacja kolejowa Słupia Wielka.

Śnieciska
Wieś wzmiankowana w 1257r. jako własność kapituły gnieźnieńskiej, w kasztelani gieckiej. Nazwa wsi pochodzi od staropolskiego „śniaty” oznaczającego ścięte pnie, co sugeruje powstanie wsi na miejscu lasu. Pierwotnie nazwa wsi brzmiała „Śniatyska”. Parafia istniała tutaj od XIIIw i prawdopodobnie już na pocz. wieku zbudowano tutaj drewniany kościół. Pierwszym proboszczem był Gniewomir 1416-1420 r. Głównym zabytkiem jest drewniany, zrębowy kościół pw. św. Marcina z r. 1767. Od strony wschodniej do nawy przylega kaplica, a od południowej kruchta wejściowa na ścianie, której znajduje sie ciekawa inskrypcja budowniczego świątyni. Prezbiterium jest węższe i zamknięte prosto. W kościele zachowała się polichromia Wiktora Gosienieckiego z 1929r. Na drewnianej znajdują się dwa dzwony z 1444r i 1615r. We wsi znajduje się budynek d. karczmy z 1837r. W 1803r. na skutek sekularyzacji dóbr kościelnych Śnieciska przeszły we własność państwa pruskiego. W 1807r., jako część dóbr donacyjnych trafiły w ręce Jana Henryka Dąbrowskiego. W XIX w majątkiem zarządzała rodzina Sarrazinów. W 1910 roku całość majątku przejmuje Królewski Pruski Urząd Skarbowy. W okresie międzywojennym majątek stanowił własność skarbu państwa, wydzierżawioną por. rezerwy, uczestnikowi Powstania Wielkopolskiego Władysławowi Poplińskiemu. W 1938 roku zorganizowano w Śnieciskach szkołę pilotażu, zaś w sierpniu 1939r. zorganizowane inne, położone w pobliżu drogi Środa – Zaniemyśl lotnisko polowe, którego nie wykorzystano operacyjnie. We wsi znajduje się zespół dworski z XIXw, spichlerz i gorzelnia. Obecnie we dworze znajduje sie szkoła. Obok znajduje się park podworski o pow. 4,03ha. Przez wieś przebiega szlak Średzkiej Kolei Powiatowej ze Środy do Zaniemyśla (stacja na 10 km linii) Obok stacji most żelbetonowy na Brodku, jeden z trzech zachowanych tego typu obiektów na szlaku.

Szlachcin
Wieś należała do Jana Szlachcińskiego. Od XVIII do 1843r do Szczanieckich, a następnie do Łąckich. Od 1850r właścicielami wsi byli Stablewscy, zamordowani przez hitlerowców. Dwór eklektyczny z formami renesansowymi i klasycystycznymi pochodzi z pocz. XIX wieku i zbudowany został pierwotnie dla Szczanieckich. W 1899 roku został gruntownie przebudowany dla Stablewskich wg. projektu arch. Heliodor Matejko. We wsi znajduje się zabytek techniki drogowej, Kamienny, łukowy most drogowy na Bardziance (Wielkiej) o długości 17,2m zbudowany w 1907r. Do 1989r most znajdował się w ciągu drogi powiatowej ze Środy do Miłosławia. Obecnie wyłączony z eksploatacji.

Winna Góra
Wieś należała w średniowieczu do biskupów poznańskich, których pierwotna siedziba znajdowała się najprawdopodobniej gdzieś na zboczach lokalnego wzniesienia – Bocianiej Góry. Biskupom poznańskim i znacznie cieplejszemu niż dziś klimatowi wieś zawdzięcza swą nazwę; winnice pokrywały, bowiem z średniowieczu zbocza wzniesienia. Już w XIVw pojawia się pierwsza wzmianka o miejscowym kościele. W l. 70 tych XVIII biskup Teodor Czartoryski ufundował nową siedzibę biskupią, okazały pałac, który przetrwał do pocz. XXw. Biskup ten ufundował także istniejące do dzisiaj barokowe założenie sakralne (1766r). W 1807r klucz dóbr winnogórskich trafia jako donacja napoleońska w ręce gen. Jana Henryka Dąbrowskiego, który uczynił z Winnej Góry swą siedzibę. Po śmierci pochowany został początkowo w podziemiach kościoła pw. św. Michała Archanioła. W 1863r. z inicjatywy Seweryna Mielżyńskiego i poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk powstała kaplica grobowa (neogotycka), do której przeniesiono szczątki generała; spoczął ostatecznie w okazałym grobowcu wzorowanym w formie na słynnym rzymskim grobie Scypiona Barbatusa. Na zewnętrznych ścianach kaplicy znajdują się tablice poświęcone Bronisławowi Dąbrowskiemu - synowi generała oraz płk. Tadeuszowi Wolińskiemu, przyjacielowi generała, pochodząca ze zniszczonego przez okupanta pomniczka poświęconego Wolińskiemu. Trzecia tablica upamiętnia setną rocznicę (1918r) urodzin generała. W ołtarzu głównym barokowego założenia kościoła znajduje się obraz Matki Boskiej z dzieciątkiem z 2 poł. XVIw, przyozdobiony w srebrną, barokową sukienkę, co może sugerować, że obraz był niegdyś przedmiotem kultu. Kolejni spadkobiercy Dąbrowskiego kultywowali pamięć o generale. W pałacu gościli m.in. Julian Ursyn Niemcewicz (1821r.) i Henryk Sienkiewicz (1899r). Szczególną atencją pamięć o generale darzył prawnuk bohatera hymnu Henryk Mańkowski, z którego inicjatywy wzniesiono także nowy pałac (1910r - arch. Stanisław Borecki). W 1912r dokonano także przebudowy kościoła (arch. Stanisław Borecki); m.in. powiększono go o transept i prezbiterium, nadano budowli cechy barokowe. Dobra winnogórskie pozostawały w rekach potomków generała do 1939r. Po zajęciu Winnej Góry, przez wojska niemieckie pałac przekazany został feldmarszałkowi Keitlowi. W l. 1929-49 proboszczem w Winnej Górze był Stanisław Kozierowski (174-1949), wybitny badacz dziejów Wielkopolski i Słowiańszczyzny zachodniej, specjalizujący się w onomastyce, heraldyce i genealogii. Kozierowski był prof. Uniwersytetu im. A. Mickiewicza i członkiem polskiej Akademii Umiejętności oraz autorem licznych atlasów, w tym Atlasu nazw geograficznych Słowiańszczyzny Zachodniej”, na podstawie, którego przywrócono większość nazw geograficznych na ziemiach zachodnich po 1945r. W 1987r. w pałacu utworzono izbę pamięci generała, która w dziesięć lat później, w trakcie obchodów 200-lecia Mazurka Dąbrowskiego uzyskała status Muzeum. Obecnie pałac znajduje się w rękach prywatnych, zachowuje jednak status muzeum. Do pałacu przylega także dobrze utrzymany park o pow. 4,5 ha z niewielkim stawem. W kapliczce na wyspie znajduje się urna z sercem podpułkownika Stanisława Chłapowskiego, brata Barbary Chłapowskiej. Niedaleko pałacu kamień z tablica upamiętniającą postać bohatera hymnu.

Zaniemyśl
W lipcu 1331r. wojska zakonu krzyżackiego dowodzone przez Wielkiego Marszałka Dietricha von Altenburga, korzystając z zaskoczenia wdarły się z ziemi chełmińskiej w głąb Wielkopolski i zdobywszy kolejno Słupcę i Pyzdry spaliły i splądrowały Środę. Po jej zdobyciu oddział rozdzielił się, podążając na północ przez Kostrzyn, Pobiedziska i Gniezno oraz na południowy-zachód w kierunku wsi Niezamyśl należącej do Doliwów. Zorganizowana na prędce obrona rycerstwa wielopolskiego, wsparta masami chłopskimi, oraz umiejętnym wykorzystaniem umocnień ziemnych i walorów topograficznych terenu, powstrzymała zakon krzyżacki pomiędzy wsiami Zwola i Kępa. Poważnie osłabiony oddział podążył w kierunku Środy i wycofał się w ślad za oddziałem idącym na Gniezno. Bitwę tą za szczegółami opisał Jan Długosz w „Rocznikach sławnego Królestwa Polskiego”. W 1746r. z inicjatywy Mateusza Ponińskiego włodarza dóbr Niezamyśl król August III Mocny nadał prawa miejskie osadzie Zaniemyśl położonej około 500m na zachód od centrum Niezamyśla, które od XIIIw. stanowił kościół pod wezwaniem św. Wawrzyńca. Osada Niezamyśl, istniejąca na szlaku za środy do Śremu należała do Doliwów, Broniszów, Zadorskich, Wrzesińskich, Borkowskich i Roszkowskich. W niektórych XIV wiecznych dokumentach Niezamyśl występuje jako miasto, choć nie wiadomo kto i z czyjej inicjatywy miałby nadać mu prawa miejskie jeszcze przed XVIIIw. Po Ponińskich właścicielami Zaniemyśla byli Jaraczewscy. XIX wieczna historia Zaniemyśla nierozerwalnie wiąże się z jedną z największych postaci historii Wielkopolski Edwardem hr. Raczyńskim. 1 października 1815r. Józef Jaraczewski właściciel trzy hektarowej wyspy na jeziorze zaniemyskim, którą wg. legendy usypać kazał wojewoda Stanisław Górka (1538-1592), celem ukrycia bogactw, przekazał, dowodem przyjaźni, Edwardowi hr. Raczyńskiemu, właścicielowi pobliskiego Rogalina. Ten wielki patriota, mecenas kultury, wydawca, pisarz, żołnierz epoki napoleońskiej i polityk wybudował na wyspie okazały dom w stylu szwajcarskim, w którym chętnie spędzał wolne chwile. Zafascynowany marynistyką organizował inscenizacje bitew morskich na wodach jeziora. Tutaj także, 20 stycznia 1846r, przygnębiony oskarżeniami części opinii publicznej o nieuprawnione sponsorowanie słynnej poznańskiej złotej kaplicy, popełnił samobójstwo strzałem z armatki – wiwatówki. Pochowany został po południowej stronie neogotyckiego kościoła św. Wawrzyńca (1840-42), a okazały nagrobek zdobi oryginalny posąg Higei z rysami żony Konstancji, który pierwotnie miał zdobić jeden z poznańskich pomników. W XIX stuleciu Zaniemyśl zmienił jeszcze kilka razy właścicieli by pod koniec tego stulecia znaleźć się w rękach Hermana Kenemanna. W drugiej połowie tego wieku Niezamyśl i Zaniemyśl ostatecznie uległy połączeniu w jeden organizm miejski. W 1910r. Środę i Zaniemyśl połączyła linia kolei wąskotorowej, tej samej, która już od 1902r. łączyła Środę – Poznań. W 1934r. na mocy ustawy Zaniemyśl stracił prawa miejskie. W centrum Zaniemyśla wznosi się neogotycki, poewangelicki kościół pw. Niepokalanego Serca NMP. Śladem społeczności wyznania ewangelickiego są także resztyki cmentarza położonego przy drodze na Śrem. Zaniemyśl, dzięki swemu położeniu jest dziś jednym z największych ośrodków turystycznych w rynnie jezior kórnicko - zaniemyskich.

Charakterystyka powiatu średzkiego
charakterystyka powiatu

Charakterystyka powiatu średzkiego na tle powiatów ościennych
powiaty

CR

Strona Główna mapa strony Góra strony